58927 lalka i inne studia w stulecie polskiej powieści realistycznej0

86

podłej zabawie nie angażował serca”, bo mu je „w asystencji lada chłystka oplują” (I, 409), Wokulski „siedząc na kanapie zaciskał pięści, ale milczał”. Rzecki „mocno pobladł”, gdy dowiedział się, że pan Stanisław jest wreszcie narzeczonym panny Izabeli, po czym „wstał z krzesła, smutno pokiwał głową i opuścił swoje mieszkanie”.

Przykłady dowodzą, że wyraz twarzy, gest, także milczenie - środki ekspresji, na które Prus często zwraca uwagę - są elementem sytuacji dialogowej, pełnią w nim określoną funkcję semantyczną. „Informacje o mówieniu - pisze Michał Głowiński - stały się trwałym składnikiem konwencji powieściowej”¹, ale stały się i cząstką znaczeń w rozmowach.

Kiedy po południu w Wielką Sobotę Wokulski przyprowadza prostytutkę do pokoju Rzeckiego, ten „zobaczywszy szczególną parę rozłożył ręce z podziwu”. Wokulski w sposób pytająco-rozkazujący nawiązuje rozmowę z przyjacielem: Czy możesz wyjść na kilka minut? -Odpowiedzią jest milczenie starego subiekta oraz rzeczowa relacja narratora: „Pan Ignacy nie odpowiedział nic. Wziął klucz od tylnych drzwi sklepu i opuścił pokój”. Sytuacja wyjaśnia się dla czytelnika wcześniej, dla Rzeckiego dopiero po wyjściu Marianny, Krótko: partie narracyjne w stosunku do cząstek dialogu pełnią funkcję metatekstu i są komentarzem do wypowiedzi bohaterów, także do ich mowy potencjalnej².

Częstotliwość rozmów maleje od czasu, gdy Wokulski został narzeczonym panny Izabeli:

Po dwa razy dziennie bywał u pana Łęckiego, a jeżeli nie u niego, to przynajmniej w tych towarzystwach, gdzie mógł spotkać się z panną Izabelą, patrzeć na nią i zamienić choć parę wyrazów (II, 330).

oraz po zerwaniu z Izabelą:

Rzecki [...] zachodził w różnych porach dnia i próbował wciągnąć go w rozmowę. Ale ani stan pogody, ani handel, ani polityka nie obchodziły Wokulskiego (II, 313).

Pod koniec dominują rozmowy - wg typologii Stefanii Skwarczyńskiej³ - rzeczowe, dotyczące np. zapłaty procentów dla Łęckiego czy usamodzielnienia

handlowego Stawskiej. Nie pojawi się w nich to, co obu naprawdę boli, to, czym żyją.

Ostatnią rozmowę prowadzi Wokulski z Rzeckim w mieszkaniu starego subiekta, który był „bardzo mizerny i ledwie podniósł się z fotelu". Wokuls-kiego - komentuje narrator - „głęboko poruszył jego widok". Rozmówcy mają świadomość zbliżającego się finału: Rzecki jednoznacznego („Czas mi iść do Katza, do piechurów"), Wokulski - alternatywy („albo narobię hałasu", albo „skończymy wszelkie rachunki ze światem’^. Rozmowa to bardzo osobista, spokojna j poważna; obaj wiedzą, źe rozmawiają po raz ostatni. Rzecki „smutnie kiwa głową", a Wokulski „siedzi zamyślony". Żaden nigdzie się nie spieszy, wszystko mają za sobą. Jest to najdłuższa rozmowa ze wszystkich, jakie dotąd prowadzili. Wokulski jest u przyjaciela od wczesnego południa, a - jak informuje narrator - „Siedzieli obaj do późnego wieczora". Mimo sygnalizowanej rozpiętości czasowej cechuje ją maksymalna kondensacja i zwartość; pomieścił ją Prus na jednej stronicy powieści.

Jak wynika z przeglądu spotkań dialogowych Wokulskiego z Rzeckim rozciągają się nad ich słowami, kierowanymi do siebie nawzajem, obszary nieporozumienia i niezrozumienia oraz niemożności powiadomienia, zwierzenia. To, co ich łączy najistotniej - przyjaźń - wyraża się nie tyle w słowach, ile w czynach (przeprowadzka Rzeckiego do nowego lokalu z zachowaniem wszelkich detali). Bardzo na tym tle wymowna jest ta rozmowa ostatnia: potwierdza ich bliskość, przyjaźń, ale zarazem pozostały po niej niewypowiedziane słowa. Rzecki nigdy nie dowie się, co planował Wokulski. A Wokulski nie dowiedział się, jak czuje się zdruzgotany i nieszczęśliwy jego najwierniejszy druh.

* i

Drugi z istotnych tu rozmówców Wokulskiego to lekarz, Żyd Szuman. uczony, pasjonujący się studiami etnograficznymi, a dokładniej „gatunkowaniem włosów rozmaitych osobników rasy słowiańskiej, germańskiej i semickiej". Dlatego nie dziwi fakt, że Wokulski zastaje go przy mikroskopie, przy którego pomocy bada średnice włosów. Gospodarz nie przerywa swych czynności, wszak to jego pasja, i proponuje gościowi miejsce na kanapie (.jeśli się zmieścisz"). Rozmowa, poprzedzona milczeniem, ma budowę symetryczną z wyraźnym podziałem ról: pyta Wokulski, odpowiada Szuman. Wokulski przyszedł do doktora z wyraźnie określonym celem, chce mianowicie uzyskać wyjaśnienie stanu psychicznego, w jakim się znalazł. Nie chce jednak, by znajomy lekarz poznał jego tajemnicę, i dlatego formułuje pytanie w sposób bardzo ogólny. Odpowiedź Szumana ma także duży stopień ogólności. Następna sekwencja dialogu to rozmowa lekarza z pacjentem. Szuman rozpoznaje chorobę Wokulskiego: „zakochałeś się”, a pacjent broni się przed diagnozą: „Ja7... W moim wieku..." chociaż dobrze wie, że doktor bezbłędnie rozpoznał dolegliwość.

1

   8 M. Głowiński Dialog w powieści, w: Gry powieściowe, Warszawa 1973, s. 47; Por. S. Bile Dialektyka „Lalki" Bolesława Prusa, s. 35. I

2

   „Język narracji - pisze M. Głowiński - stanowi również interpretację dialogu [...]. Rozpatrywana pod tym kątem, narracja jest wypowiedzią metajęzykową, jest komentarzem do wypowiedzi bohaterów, bądź leż - niekiedy - komentarzem jedynie do ich mowy potencjalnej, takiej, która może się pojawić w tekście, jest jednak w danym momencie przemilczana, znajduje się jakby na zapleczu. Bohaterowie powieści mówią nie tylko wtedy, gdy są dopuszczeni do głosu, znajdują się w ciągłej gotowości mówienia". (Dialog w powieści, s. 45).

3

„Rozmowa rzeczowa - pisze S. Skwarczyńska - służy doraźnej praktyce porozumienia się uczestników w określonym celu, stąd sprawa, która jest przedmiotem porozumienia, wysuwa się na plan pierwszy. Rozmowę rzeczową cechuje konkretność, jasność ujęcia i zwartość wypowiedzi". Wstęp do nauki o literaturze, Warszawa 1954, t. I, s. 361-362).