61437 lalka i inne studia w stulecie polskiej powieści realistycznej
3

52

społecznej. Chodzi tu o konteksty powieści obcej¹, a w zakresie literatury polskiej - o różne odmiany powieści modernistycznej. Prawdopodobnie też we wzmiakowanych tu doświadczeniach krytyczno-literackich, tj. we wzięciu pod uwagę (np. w odniesieniu do młodopolskich dzieł powieściowych) i zjawiska niespełniania przez tradycyjne układy fabularne postulatu jednoznacznego reprezentowania epoki współczesnej - należy dopatrywać się źródeł pewnych reinterpretacji Lalki. Sądzić więc wolno, że późniejsze próby nowej lektury dzieła Prusa opierały się w dużej mierze na dostrzeganiu jego odmienności w stosunku do wzorca powieści tradycyjnej, a zarazem zbliżenia¹ do powieści nowszej.

Reintepretacje takie odnosiły się przede wszystkim do przypisywanej zazwyczaj powieści Prusa sprawności w dziedzinie reprezentowania¹ układów historyczno-społecznych. Argumentacje zmierzające do wykazania niepowodzeń Lalki w tym zakresie były prowadzone w powiązaniu z pewnymi obserwacjami dotyczącymi dziejów dążeń matrymonialnych Wokulskiego i jego awansu towarzysko-społecznego oraz historii ostatecznej przegranej bohatera. Obserwacje te dowodziły iż:

a)    konflikt arystokracji z zamożnym mieszczaństwem nie był wówczas, zwłaszcza w Polsce, zjawiskiem aktualnym ani prowadzącym do wysnuwania j głębszych wniosków historycznych,²

b)    jeśli by nawet założyć jego istnienie i doniosłość w epoce Lalki, to klęska Wokulskiego nie była spowodowana sytuacją społeczną (postawą arystokracji), lecz osobistymi i niekoniecznie klasowo uwarunkowanymi właściwościami sytuacji bohatera.³

Inny kierunek reinterpretacji Lalki związany był z tym, co nazywano „wewnętrznym pęknięciem” postaci Wokulskiego,⁴ a co uważano częstokroć za udramatyzowane i artystyczne wyakcentowanie sytuacji szlachcica-dotó|B kiewicza, wkraczającego na drogę mieszczańsko-kupiecką i postawionego; wobec konieczności usprawiediwienia swego ambiwalentnego postępowania Sprawa owego „pęknięcia” bohatera traktowana była jako historycznie istotna i w związku z tym stanowiła przedmiot rozmaitych komentarzy. W konsekwencji jednak, odczytując Lalkę na nowo, konstatowano, że położenie Wokulskiego było raczej obrazem często spotykanej i banalnej naówczas symbiozy ambicji „pańskich” i kariery mieszczańskiej, a więc nie mogło i nie miało stanowić symbolizacji podstawowych konfliktów społecznych.³

Jeszcze inny wreszcie sposób interpretacji Lalki stanowić mógł (i może) krytykę hipotezy dotyczącej historiozoficznego sensu powieści i wiąże się przede wszystkim z poglądem na ekonomiczny aspekt biografii Wokulskiego. Jak wiadomo, biografię tę uważano (głównie od czasów pracy Kotta) za „dzieje kupca” czy „dzieje awansu" i kwalifikowano jako formę odsłonięcia istotnych, tj. „oczywiście” ekonomicznych, sił napędowych historii. Krytyka tych koncepcji dotyczyć musi sposobu rozmieszczenia w Lalce sygnałów ważności, ewentualnie właściwej utworowi hierarchizacji aksjologicznej, bynajmniej, jak się okazuje, nie zorientowanej ekonomicznie. Hierarchizacja ta bywa czasem w tekście stematyzowana: wyraża się w wielokrotnie wygłaszanej przez prota-gonistę ocenie wartości ekonomicznych jako wtórnych wobec spraw szczęściu i miłości, a więc w zdaniach takich, jak jego emfatyczna deklaracja: „dziś, kiedy rozwinęły mi się skrzydła [...] Co mi tam jakiś głupi sklep albo spółka... Ja chcę żyć [...]”¹⁶. Istotniejsza jest jednak hierarchizacja implikowana. Niewątpliwie w powieści typu balzakowskiego - a taką miał głównie na myśli Kolt — doniosłość motywacji ekonomicznych wyrażała się w ukazywaniu czynności służących bogaceniu się w podstawowym planie zdarzeń powieściowych, zaprezentowanych środkami scenicznych przybliżeń jako aktualne i teraźniejsze. W Lalce natomiast, jak wiadomo, podstawowy zabieg finansowy, który zadecydował o sytuacji ekonomicznej bohatera, umieszczony został w przed-akcji, tj. przed punktem wyjściowym powieści, jakim jest spotkanie Wokulskiego z Rzeckim po powrocie z Bułgarii. Ponadto, zarówno o tym zespole działań, jak i o innych operacjach finansowych, informowani jesteśmy na ogół drogą krótkich i często niejasnych wzmianek¹⁷. Charakterystyczne jest, że postać Suzina (czyli niemal baśniowego pomocnika bohatera), istotna dla ekonomicznego ciągu zdarzeń, nie pojawia się na scenie powieści. Istnieje, co prawda, scena z Suzinem, skreślona przez cenzurę ze względu na nieco karykaturalny sposób prezentacji tego rosyjskiego kupca, a odnotowywana dopiero w wydaniach późniejszych (II, 421 -424). Gdyby wszakże dla logiki powieści istotne były szczegóły sukcesów finansowych Wokulskiego, trudności z cenzurą byłyby możliwe do ominięcia.

Innym istotnym argumentem przemawiającym przeciwko pierwszoplano-wości motywacji ekonomicznych w Lalce jest uczynienie bogacenia się prota-gonisty efektem przypadku. „To majątek nie wypracowany 1 mówi o sobie Wokulski - tylko wygrany. Wygrałem kilkanaście razy z rzędu dublując stawkę jak szuler” (II, 287). Ogólnie biorąc, o ile w Lalce proces wzrastania skromnej fortuny Minclów pokazany jest jako pracowity i długotrwały, to po przełomowym momencie dojścia Wokulskiego do fortuny prawa ekonomiczne tracą swą ^{5 6 7 8 9}

1

   Charakterystyczne jest szukanie analogii między Lalką a Panią Bovary w pracy Eilego Dlaleklyka „Lalki"..., s. 54-55.

2

   Zob. np. K. Budzyk Jeszcze dyskusja nad przedmową dó „Lalki", „Kuźnica" 1947, nr 50. Przedr. fragmentu w antologii: H. Markiewicz „Lalka" Bolesława Prusa, s. 280-283.

3

   H. Markiewicz Powleić z wielkich pytań...", s. 37-39.

4

   J. Kott, O „Lalce", s. XXXIII.

¹³ M. Dąbrowska Szkice myśli o Bolesławie Prusie [przedmowa do: B. Prus Wybór pism, Warszawa 1954). Przedr. fragmentu w antologii: H. Markiewicz „Lalka" Bolesława Prusa, s. 295-296.

5

B. Prus Lalka, Warszawa 1956, t. 1, s. 256. Dalsze cytaty z Lalki będą oznaczane

6

w tekście pracy wedtug powyższego wydania powieści - z podaniem tomu i stronicy w nawiasie.

7

^1T O sposobach przedstawienia w Lalce procesu bogacenia się bohatera pisze w sposób

8

analogiczny S. Zahorska Wokulski - krzywe zwierciadło pozytywizmu, „Wiadomości" (Londyn),

9

1948, nr 30. Przedr. w antologii: H. Markiewicz ..Lalka" Bolesława Prusa. s. 283-293.