63239 z17 (9)

X. Przyczynki do teorii grup odniesienia¹

Punktem wyjścia tego rozdziału jest założenie, że między teorią społeczną a badaniami empirycznymi istnieje oddziaływanie dwukierunkowe. Systematyczne dane empiryczne przyczyniają się do rozwoju teorii społecznej — dopomagają i umożliwiają interpretacje często nieoczekiwane. Teoria społeczna określa z kolei zasięg i zwiększa wartość predyk-tywną wyników empirycznych — wskazuje warunki, do których się odnoszą. Systematyczne i bogate dane pochodzące z pracy The American Soldier² umożliwiają przeanalizowanie wzajemnej zależności teorii społecznej i empirycznych badań socjologicznych.

Mówiąc ściślej: zamierzamy wyodrębnić i uporządkować szereg analiz zawartych w wyżej wymienionej publikacji, które pośrednio lub bezpośrednio wiążą się z teorią grup odniesienia (empiryczna rzeczywistość oznaczana tym terminem zostanie niebawem szczegółowo rozpatrzona). Należy jednak podkreślić, że chociaż termin „grupa odniesienia” jest w The American Soldier używany rzadko, chociaż nie jest jeszcze wpisany do słownika socjologii — jako dziedziny odrębnej od psychologii społecznej — koncepcje grup odniesienia odgrywają doniosłą rolę w aparacie interpretacyjnym Research Branch of the Information ar.d Education Division of the War Department.

Dwukrotnie w tym rozdziale zajmujemy się pokrótce pokrewnymi zagadnieniami, które nie stanowią jednak integralnej części teorii grup odniesienia. Dokonujemy przeglądu różnie stosowanych w tych badaniach statystycznych wskaźników właściwości grup oraz struktury społecznej i próbujemy wykazać - jakkolwiek czynimy to pobieżnie i ogólnikowo — szczególne znaczenie systematycznego uwzględnienia owych wskaźników w przyszłych badaniach. Równie zwięźle wskazujemy też na sposób, w jaki dane analizowane przez Research Branch z perspektywy psychologicznej mogą zostać uzupełnione i z pożytkiem przeformułowane przy zastosowaniu podejścia socjologii funkcjonalnej.

W całej analizie stosujemy zwykłe postępowanie badawcze, które ma na celu wydobycie i ewentualne rozwinięcie teoretycznych implikacji pracy The American Soldier. Wymaga to wnikliwej, wtórnej analizy przypadków badawczych opisanych w tych tomach, przy jednoczesnej próbie podciągnięcia tych danych pod uogólnienia i abstrakcje wyższego rzędu. W tejże pracy autorzy surowo (i, naszym zdaniem, rozsądnie) ograniczają analizy do interpretacji zachowań żołnierzy oraz do struktur organizacyjnych, w których zachowania owe wystąpiły. Lecz koncepcje analityczne nie odnoszą się, rzecz jasna, jedynie do zachowań żołnierzy. Dokonując prowizorycznego uogólnienia tych pojęć, możemy śledzić dalsze konsekwencje owych danych dla teorii społecznej.

Nasze rozważania wykraczają zatem poza ramy wewnętrznej analizy poszczególnych badań zawartych w interesującej nas publikacji, gdzie pojęcie grupy odniesienia stosowane było przez autorów jako zmienna wyjaśniająca. Zestawienie badań ma na celu określenie punktów, które umożliwiają rozszerzenie teorii grup odniesienia, co może zostać wykorzystane w dalszych, strategicznie zogniskowanych badaniach. Niejednokrotnie próbujemy też wskazywać, w jaki sposób teoretyczne rozwinięcia dają się włączyć do planu badań empirycznych, które opierać się będą na wynikach uzyskanych przez Research Branch.

Indukcyjna, wtórna analiza przypadków umożliwia także powiązanie tych koncepcji grup odniesienia z innymi, powszechnie stosowanymi w psychologii społecznej i socjologii, których zazwyczaj nie wiąże się z teorią grup odniesienia. O ile się uda ustalić lego rodzaju związki, o tyle. praca The American Soldier będzie mogła spełnić kolejne zadanie badania empirycznego: prowizorycznego połączenia rozproszonych na razie części teorii.

Idąc w tym kierunku, będziemy usiłowali wykazać związek pomiędzy teorią grup odniesienia i koncepcjami teorii funkcjonalnej. Wydaje się, że dotyczą one odmiennych aspektów tego samego zjawiska: pierwsza zajmuje się procesami, dzięki którym ludzie wiążą się z grupami społecznymi i odnoszą swe zachowania do ich wartości, druga traktuje

0    konsekwencjach tych procesów, przede wszystkim dla struktury społecznej, ale także

1    dla jednostek oraz grup wchodzących w jej skład. Przekonamy się. że tym samym zjawiskom w teorii grup odniesienia i w socjologii funkcjonalnej stawia się po prostu różne pytania, lecz są one dla siebie nawzajem istotne.

Rozważania zawarte w rozdziale dziesiątym mają zatem na celu zbadanie, co wnosi The American Soldier do aktualnego stanu teorii grup odniesienia i pokrewnej problematyki teoretycznej. Biorąc pod uwagę nasze głębokie przekonanie, iż rozwój teorii społecznej wymaga zasadniczej ciągłości wysiłków, a nie gromadzenia pojedynczy ch i rzekomo rozstrzygających wyników, oznacza to, iż obecna wtórna analiza części materiałów z wyżej wymienionej pracy sama w sobie stanowi w tym procesie stadium przejściowe — nie jest bynajmniej czymś ostatecznym, punktem końcowym. Nie zakładamy, rzecz prosta, iż zaproponowane przez nas rozwinięcia teorii grup odniesienia okażą się rzeczywiście trafne: jak wszystkie rodzaje ludzkiej działalności, teoretyzowanie (uprawianie teorii) zawiera pewną dozę ryzyka. Teoretyk dopiero wtedy bije na alarm, kiedy wydaje się, że wszystkie hipotezy, sformułowane na określonym szczeblu rozwoju danej dyscypliny, znajdują potwierdzenie — nieustanne powodzenie może wskazywać na wadliwy i zbyt elastyczny aparat weryfikacyjny, a nie na wyjątkowo trafną teorię.

1

Rozdział ten został napisany wspólnie z Alice S. Rossi i pierwotnie wydrukowany w Continuities in Social Research, R. K. Merton, P. F. Lazarsfeld (eds.), Glencoe, III. 1950.

[W znacznie skróconej wersji (współpraca A. S. Kitt) niniejszy esej w tłum. D. Jedlickiej został opublikowany w Zagadnienia psychologii społecznej, wyb. i oprać. A. Malewski, Warszawa 1962, s. 124 -- 150.

Przy tłumaczeniu niniejszego rozdziału korzystałam z konsultacji prof. J. J. Wiatra w kwestiach związanych z socjologią wojska — przyp. tłum.)

¹ S. A. Stoufler, E. A. Suchman, L. C. DeYinney, S. A. Star, R. M. Williams, Jr. są autorami pierwszego tomu: Adjustment durir.g Anny Life, autorami drugiego: Combat and lis Aftermath są S. A. Stoufler, A. A. Lumsdaine, M. H. Lumsdaine, R. M. Williams, Jr., M. B. Smith, 1. L. Janis, S. A. Star, L. S. Cottrell, Jr. Oba tomy ukazały się w 1949 r. (Princeton).