68498 img016 (39)

sposobem na wyrażanie własnej tożsamości, właśnie przynależność do konkretnych krajobrazów może stać się jednym z poważniejszych wyznaczników tożsamości klasowej. Stosując terminologię Henriego Lefebvre^!a, krajobraz jest zarazem środkiem produkcji i finalnym produktem. Warto zaznaczyć jednak dwie sprawy. Po pierwsze, musimy mieć świadomość, że proces utowarowienia krajobrazu był stosunkowo długotrwały i dokonywał się stopniowo, przede wszystkim dzięki komercjalizacji sztuki i powstawaniu rynków nieruchomości. Zdaniem Cosgrove’a idea krajobrazu sięga renesansowych Włoch, gdzie użyto jej jako specyficznej formy podkreślenia praw własności ziemian do ich posiadłości¹⁶¹. Po drugie, warto pamiętać o specyfice krajobrazu jako dobra ekonomicznego: jego wartość (w odróżnieniu od innych towarów, które krążą dość swobodnie w ramach wymiany) jest przypisana do konkretnych przestrzeni. Jest, jak zauważa David Harvey, towarem, który jednocześnie jest przestrzennie uporządkowany i złożony (Harvey 1982: 233).

Krajobraz jest także (jako pewna reprezentacja rzeczywistości) silnie związany z pojęciami władzy i ideologii. Nie tylko odzwierciedla przestrzeń, ale także sposób patrzenia na nią - potrafi wpływać na sposób komponowania i strukturyzowania świata przez człowieka. Krajobraz działa przy tym jednocześnie jako czynnik ekskluzji i inkluzji. Jest zawłaszczany i kontrolowany przez jednych, a niedostępny dla innych -jego naturalność, obojętność i realność są w gruncie rzeczy zideologizowane. Chodzi o pozyskanie kontroli nad sposobem postrzegania krajobrazu. Cytując Cosgrove’a, można powiedzieć, że:

krajobraz jesi sposobem postrzegania świata, komponowania i slrukturalizowania świata w taki sposób, by pojedynczy widz mógł docenić oferowaną mu dzięki zakomponowaniu przestrzeni (...] iluzję porządku i kontroli (Cosgrove 1984: 55).

Praktycznym przejawem tej kontroli jest między innymi praca architektów krajobrazu. Analiza estetycznego i etycznego wymiaru ich pracy wskazuje na faktyczną dominację technocentrycznego podejścia do procesu zagospodarowania krajobrazu. Dla radykalnych badaczy ten rodzaj zaangażowania oraz praktyki jawi sic jako moc-

¹⁶¹ Wraz z koncepcją krajobrazu pojawiło się również malarstwo pejzażowe, jako forma oddania realistycznego obrazu własności ziemskich.

)

no konserwatywny. Architekci krajobrazu nie oferują żadnej krytyki istniejących relacji społecznych i bezpośrednio angażują się w proces planowania przestrzennego, który „zdaniem niektórych krytyków jest w większości mechanizmem ochrony uprzywilejowanych stylów życia” (Thompson 2000: 2S5).

Większość z analizowanych artykułów prasowych ma charakter albo informacyjny, albo promocyjno-informacyjny, pojawiają się więc w nich stwierdzenia odnoszące się do konstruowania wizerunku tych osiedli. Nie ma potrzeby wnikliwej analizy materiałów promocyjnych opracowywanych przez deweloperów, aby dostrzec w nich wagę kategorii krajobrazu w konstruowaniu wizerunku osiedla grodzonego. Niemal od razu zauważa się, że repertuar prezentowania osiedli jest dosyć ograniczony i odnosi się do zagadnień: czystości i ładu, prywatności i ekskluzywności, bezpieczeństwa i wysokiego poziomu życia.

Warto podkreślić, że krajobraz ten to niejednokrotnie mieszanka sprzecznych i wykluczających się elementów: osiedla oferują jednocześnie wolność i pełną kontrolę, otwartość i wolną przestrzeń, a równocześnie możliwe wyraźne elementy i procedury służące zamknięciu. Osiedla grodzone zyskują swoją popularność między innymi ze względu na łączenie tych sprzecznych elementów w ramach jednego, kompleksowego konstruktu: zależnie od usytuowania opisywane są ze względu na swój naturalny krajobraz (jeśli leżą daleko od centrum) albo z uwagi na śmiałe rozwiązania architektury krajobrazu (gdy ulokowane są w sercu miast).

Pod pojęciem krajobrazu jako elementu tożsamościowego i przestrzennego kryją się w moim przekonaniu trzy zasadnicze elementy: materialne własności krajobrazu, estetyka oraz wytworzona tożsamość miejsca. Mamy więc do czynienia z trzema wysoce ekspresywnymi pojęciami: pojęciem natury, estetyki oraz miejsca.

KRAJOBRAZ TOŻSAMOŚCI - ODKRYWANIE PARADOKSÓW Kiedy piszę o krajobrazie tożsamości, mam na myśli konstruowanie tożsamości jednostek poprzez formowanie miejsc. Kategoria miejsca staje się kluczowa dla opisu jakiegokolwiek przestrzenno-społecznego fenomenu. Powodem, dla którego miejsce jest tak użytecznym terminem w naukach społecznych i kulturowych, jest fakt, że dostarcza ono

173