68745 skanuj0065 (36)

śanku 'sanki 'Jata 'waga 'Jajka fajka’, tośa 'koza\pat 'ptak’, nalku 'narty’ itp.;

samogłoska o — tot kot’, ton 'koń’, motał 'młotek\fśauo ‘drzewo’, nosa ’osa\ fon. dial. uosa\pot ’plot’_} tatka ‘dziecko’, tulkotka ‘kurczątka’, fopat 'chłopak’, noś ’nos’ itp.;

samogłoska u — tuła 'kura’, tutałku ‘cukierki’, śamafut ‘samochód’,papa-luś ‘kapelusz’, fiut 'klucz’, pulu ‘buty’, śputnuta *$pódnica\fauupa 'chałupa’, śkuu 'stół’, uufo ’ucho’, fon. dial. uu/o' itp.; samogłoska e — paś ‘pies’, uap łeb’,śpanak 'dzbanek’, fon. pot. zbanek’, tala 'cielę', uutulat 'ogórek’, fon. dial. uugurek\ tafkuna 'dziewczyna’,puśa 'pisze', lasu ’)eży\ śaś ’sz.cść’ afa'\Ewa’ tupa 'tupie’ itp.; samogłoska i— uujka 'igła’, fon. pot. jigua*, nuta 'idzie’, fon. pot. ny\ muśo 'misio’, muśka ‘miska’, flumat 'ślimak’, luśk 'list’, puiut ‘bucik’, śmuua ‘żmija’, tata u manta ‘tata i mama’, śkaua u talu 'szkoła i dzieci’, pniaku 'buraki’, śulula 'siekiera, fon. dial. śik'ira\ śpu ’śpi’, latu 'leci*, nut • 'nić’, śalktt 'szelki’, pujka 'piłka’, tim 'kij’, tatku 'kaczki, taczki’, nu ma ’nie ma’ fon. pot. ńi ma' itp.;

samogłoska y— pum ’dym\ uuiku ’łyżki’, nalku 'narty’, musu ‘myszy’, Jkaśku 'gwiazdy’, maśuna 'maszyna’, fupa ‘chyba*, tufu ’cichy’, śumpu i ’zęby’, fon. dial. zymby\ taSut 'koszyk’, śupa 'szyba’ pśup ‘grzyb’, tuta 'czysta’, nośujku ‘nożyczki’, śutal ’zegar, fon. dial. sygar*, taśu 'kozy’,pupa pływa’, uatun 'jeden, fon. dial. iedyn\Jkalu 'cztery’, lutu 'luty’, lupa 'ryba’ ¹ itd.

Spośród fonemów wokalicznych, wymawianych przez chłopca, o charakteryzuje się najmniejszym stopniem stabilności. Świadczą o tym przede wszystkim występujące w niektórych wyrazach substytucje tego fonemu przez samogłoskę a, np. tafnuś ’gw. kouńii., kołnierz’, śkayo ‘stoją’, śkauu 'stoi, fon. stojp, tatui 'kogut’, taśu kozy, kosy’, palku 'portki’, tauo 'koło’, taśut koszyk’, uatno 'okno, fon. dial. uokno’,pa(utjk 'pociąg’ itp. Na podstawie tych przykładów możemy wnioskować, że wcześniej substytucja o przez a zachodziła w sposób regularny, a zatem w wokalizmie najpierw rozwinęła się dystynkcja a—u. Niekiedy tego typu "reliktowe” zjawiska, dostarczające informacji o strukturze systemu fonologicznego w okresie wcześniejszym niż aktualnie prowadzone badanie, utrzymują się bardzo długo w wypowiedzi dziecka. Dzięki nim m. in. w badaniach i interpretacji zaburzeń wymowy może być wprowadzona diachronia.

Innym zjawiskiem, które wskazuje na mniejszy stopień stabilności fonemu o,jest asymilacja. Proces ten przebiega zasadniczo zgodnie z twierdzeniem

J akobsona: fonemy wcześniej przyswojone asymilują późniejsze, odznacza jące się mniejszą odpornością, elementy systemu. Wydaje mi się, żc w więk szóści wypadków jest to czysto zewnętrzne ujęcie zagadnienia. W pewnych zależnych pozycjach po prostu nowe fonemy zostają wprowadzone później, a starszy typ substytucji utrzymuje się dłużej. Jest to jeden ze szczególnych wypadków, w których syntagmatyka rzutuje na paradygmatykę. Ten rodzaj zależności sygnalizował już Gwozdiew [55.135—137].

Przykłady asymilacji o do ct, czyli zachowanie dawnego typu substytucji w wyrazach o specyficznej budowie fonetycznej: śkatka 'szczotka', łopat // łopot 'robak*, śkauat *stolck\ majko 'miotła', śamafut 'samochód', pałpu 'korba', faapat j! fuopat 'chłopak¹⁴, po ton 'bocian \ flauu // fioua 'krowa, pajkalaua *z Biłgoraja\ popalał 'taboret\pajkafal 'pantofel\paśolu ’pazory\ pajla 'dobra', taftofla ‘kartofle’,paśpłapu 'do sklepu*. Mamy tu uzależnienie dwustronne i jednostronne regresywne i progresywne. Ostatni rodzaj asymilacji występuje jedynie w dwu przykładach. Asymilacja progresywna wskazuje na większy stopień trudności, asymilacja regresywna bardziej przypomina procesy upodobnicniowe zachodzące w wypowiedziach normalnych. W pewnej liczbie przykładów stwierdzamy już. tylko asymilację fakultatywną, co dodatkowo świadczy o dynamice rozwoju wymowy pacjenta.

Asymilacja u do o zanotowana została w sylabach nagłosowych dwu czterozgłoskowych wyrazów: pajkalaua ’z Biłgoraja* zamiast oczekiwanej postaci *pn/kalaua ifalataua 'wyleciała* zamiast* fulataua. W obu wypadkach jest to asymilacja regresywna. Ostatni przykład był też notowany w postaci folataua, co dowodzi większych wahań w wymowie tego wyrazu. Wyjątkowy charakter ma też asymilacja u do o: śoto 'żyto*, pouojkajjpuuofka ‘pieniądze, dial. pot. p’iion^e\ Wspomniana już poprzednio zasada Jakob-sona daje się zastosować do tych przykładów z wyjątkiem dwu ostatnich. Analiza przykładów asymilacji dowodzi, że stopień stabilizacji u jest mniejszy od stopnia stabilizacji o. Brak odwrotnych zjawisk, tzn. przejścia o w o (pod wpływem o) oraz a w u (pod wpływem u) \ to w przykładach, w których mógłby zachodzić częstszy typ upodobnienia, asymilacja regresywna, por.

'drzewo*, tafujku 'dachówki* itp. Należy też podkreślić, że mimo istnienia w pewnych wyrazach substytucji w pozycjach niezależnych o przez o_% zjawiska o charakterze hiperpoprawnym nie występują (nic notowałem przykładu zastępowania a przez o). Zjawiska tego typu występują stosunkowo często, choć z różnym nasileniem u poszczególnych dzieci, w okresie rozwoju systemu fonologicznego. Ich brak u badanego chłopca dogodzi, żc w zakresie systemu wokalicznego panuje zasadniczo stagnacja. Przeciwsta

wi