71711 skanuj0064 (2)

dużo białej przestrzeni, jest mało barwny, postacie są małe, pozbawione ruchu. Cały rysunek lub jego najważniejsza część jest umieszczona po lewej strome kartki (rys. 3, 4, 5). Często postacie są niepełne lub ujęte schematycznie, nie są u-mieszęzone na żadnej podstawie, choć mogłaby ją stanowić pojedyncza linia (np. rys. 5,18). Rysunki takie są puste, a przedstawiona na nich treść wskazuje na lęk (np. rys. 10, 12). Wymienione wskaźniki nie muszą występować równocześnie. Już część z nich wskazuje na podwyższenie niepokoju.

Gdy źródło niepokoju tkwi w psychice samego dziecka, w sposób pośredni u-kazuje to również treść rysunku. Silne napięcie wewnętrzne czy tłumiona agresja występująca u dziecka ujawnia się w rysunku w sposób przekształcony. Najczęściej tendencja wypierana przypisywana jest w rysunku osobie różnej od autora pod względem wieku i płci. Im silniejszy niepokój, tym silniejsza zamiana. Agresja bardzo rzadko jest wyrażana wprost (jak na rys. 13). Częściej zdarza się w sposób pośredni, przy pomocy umieszczonych na rysunku przedmiotów, takich jak np. nóż czy młotek itp. (rys. 10) lub zwierząt mniej lub bardziej drapieżnych. Agresja może się też wyrazić przez relację na dystans. Ten, do kogo badany odczuwa złość, może być narysowany w znacznej odległości (tu znów rys. 10). Trzeba jednak wyraźnie rozróżnić, kto jest wyizolowany: przedmiot agresji (jak na rys. 10) czy autor rysunku (rys. 12).

Natomiast niepokój wynikający z poczucia winy kształtuje reakcje przeciwne zasadzie przyjemności. Stąd w takim przypadku badany identyfikuje się w rysunku nie z agresorem, jak miało to miejsce w poprzedniej sytuacji, lecz z tym, kto jest ukarany. Tu znowu badany przedstawia siebie mało atrakcyjnie, dewalo-ry żując, lub zupełnie pomijając swoją osobę.

2.3. Struktura rodziny w świetle rysunku

W rysunku rodziny dziecko ukazuje siebie, swoje tendencje i swój obraz rodziny, życia rodziny i swojego w niej miejsca. Strukturę rodziny - taką, jak widzi ją dziecko - poznajemy analizując treść rysunku. W tym celu należy rozpoznać, kto jest na rysunku przedstawiony, w jaki sposób, jakie są relacje odległości między poszczególnymi osobami, czy dziecko wprowadza jakieś zmiany w stosunku do swojej realnej rodziny itp.

Bardzo ważny jest sposób przedstawienia przez dziecko osób dla niego znaczących. Mogą to być zarówno osoby waloryzowane, jak i dewaloryzowane przez dziecko. Osoba najbardziej waloryzowana jest rysowana jako pierwsza, u-mieszczona jest zwykle w centrum kartki lub z lewej strony, ale nie na samym brzegu. Osoba taka jest rysowana najdłużej, najbardziej starannie, ma najwięcej szczegółów albo przedmiotów dodanych (np. torebka, kwiatek, fajka), jest rysowana przy użyciu dużej liczby kolorów (np. matka na rys. 17, ojciec na rys. 16). Czasem jest umieszczona wyżej od innych lub jako największa. W rozmowie pó ukończeniu rysunku dziecko tej właśnie osobie przypisuje najwięcej pozytywnych przymiotników.

Osoba dewaloryzowana - przeciwnie - jest rysowana jako ostatnia, pomniejszona, umieszczona z brzegu, w kącie, z dala od innych. Jest rysowana pospiesznie, niestarannie, czasem z brakami niektórych części ciała, najmniej kolorowo. W rozmowie dziecko przypisuje tej osobie cechy negatywne. Specjalnym rodzajem dewaloryzacji jest wykreślenie po narysowaniu (jak wiadomo, nie ma możliwości użycia gumki), jak ojciec na rys. 15. Wskazuje to zwykle na projekcję sprzecznych uczuć wobec tej osoby. Członek rodziny budzący niechęć czy lęk może być też zupełnie pominięty w rysunku (np. matka na rys. 13 i siostra na rys. 16). Dziecko często racjonalizuje potem tę,nieobecność, że zabrakło miejsca, albo że nieobecna osoba jest w pracy, czy w innym pokoju. W każdym przypadku brak osoby na rysunku wskazuje na jawny ź nią konflikt.

Ale zamiast braków zdarza się też nadmiar osób. Na rysunku mogą pojawić się różne osoby, które nie należą do faktycznej rodziny dziecka. Ich interpretacja jest uzależniona od tego, kogo przedstawiają. I tak - dodane dziecko - wyraża pragnienie powrotu do dzieciństwa, kiedy to nie było żadnych poważniejszych kłopotów. Dorysowana osoba dorosła - wskazuje chęć wyzwolenia się od nadopiekuńczych rodziców, pragnie pokonania swojej słabości i niepowodzeń. Dodatkowo narysowany rówieśnik tej samej płci co badany - wyraża pragnienia, których samo dziecko nie jest do końca świadome.

Jeżeli faktycznie sytuacja rodzinna budzi niepokój czy inne przykre uczucia, dziecko broni się przed nimi stosując nieświadome mechanizmy obronne, które wyrażają się w rozmaity sposób. Dziecko może w rysunku "formalnie poprawić" sytuację, np. dodając ojca w rodzinie rozwiedzionej, pomijając brata, o którego jest zazdrosny lub który budzi w nim agresję itp. Jest to najprostszy sposób w jaki dziecko - przynajmniej na rysunku - może rozwiązać problemy interpersonalne w swojej rodzinie (np. rys. 18).

Dalszych informacji dotyczących subiektywnego obrazu rodziny dziecka dostarcza analiza relacji między postaciami przedstawionymi na rysunku. Bliska odległość, trzymanie się za ręce, wspólna zabawa - wskazują zażyłość. Duża odległość, odwrócenie od siebie - wskazują niechęć. Przy interpretacji należy pamiętać, że mogą to być relacje prawdziwe lub upragnione przez dziecko.

Wskazówek do interpretacji nie należy traktować dosłownie i w oderwaniu jednej od drugiej, ale porównując je wzajemnie ze sobą i zawsze z pewną ostrożnością, uzupełniając w razie potrzeby innymi testami, a na pewno rozmową i obserwacją.

W miarę wzrostu doświadczenia Badającego rysunek będzie mu mówił coraz więcej i może stać się nieocenioną i ulubioną metodą pracy. Jednak to jeszcze nie zwalnia z pamiętania o omylności testu i o własnej omylności. Trzeba jednocześnie mieć świadomość, że wnioski płynące z interpretacji rysunku są pewnymi

19