73865 str 104 105 (2)

1 3. ZBÓJNICY I ROZBÓJNICY

1.    Tylko tatrzańscy zbójnicy zyskali sobie w tradycji dobrą sławę i zwani byli: zbójnikami, harnasiami, a wśród swoich — dobrymi chłopcami, jak w piosence:

Karczmareczko nasza Nie wygaszaj ognia,

Przyjdą dobrzy chłopcy Będą tańczyć do dnia.

Trudniących się tym samym procederem górali Wschodnich Karpat zwano po prostu opryszkami, a gdzie indziej zbójami.

2.    Słynni zbójnicy tatrzańscy: Janosik, Baczyński, Ilczyk, Gajdoś, Surowiec, Proćpak, Wojtek Mateja, i Krwawy Marduła.

3.    Tradycja ludowa przechowała i akta sądowe wymieniają nazwiska kobiet, które towarzyszyły mężczyznom w łupieskich wyprawach, a nawet same je organizowały, odznaczając się przy tym niejednokrotnie szczególnym okrucieństwem. Należały do nich: szlachcianka Katarzyna Włodkowa, działająca początkowo wraz z mężem w okolicach Lanckorony. Po śmierci męża sama stanęła na czele bandy zbójeckiej, przeciw której z rozkazu króla Kazimierza Jagiellończyka wyruszyło wojsko. Schwytana przywódczyni spalona została w 1477 r. W Górach Świętokrzyskich działała niejaka Rusinowska, przywodząc zgrai rabusiów. Wiemy o niej z miejscowej tradycji i z Kroniki Marcina Bielskiego.

4.    Maria Teresa wedle podania tańczyła z Janosikiem, co opowiedział Sabała, a wspaniale opisał Tetmajer w wierszu pt. Jak Janosik tańczył z cesarzową:

Dudni karczma, trzask i puk, sam Janosik grzmi stem nóg

Gdy się z wyr tnie, jako wiatr, strojem szumi, jak wiatr z Tatr,

Cesarzowa w perły dzwoni,

To ucieka, znowu goni.

A co przyjdzie ku muzyce, to uśmiecha się jej lice.

A szeleści atłasami,

jak w jesieni wiatr liściami.

Gdy skończyli usiadła na skrzynię — obskoczyli ją grafy, grafinie.

A ona im powiada w te słowa:

To mi tancerz, jakem cesarzowa!

5.    Sabała przygrywał w karczmie w Kirach ostatniemu zbójnikowi — Matei.

6.    Gdy zbójnicy pod karczmę podeszli, herszt ich wszedł do środka i uraczywszy właścicieli, gości i muzykantów poczęstunkiem, puścił się w tany z karczmar-ką. Wszyscy tak byli tym tańcem zajęci, że nie zauważyli, iż zbójnicy przez ten czas komorę karczmy opróżniają. A herszt — tancerz rzucał im jeszcze instrukcje, zawarte w wesołych przyśpiewkach:

— Hej, zbijajcie, zbierajcie,

Chłopcy uciekajcie,

Ej, na mnie we wąwozie W Kirak pocekajcie.

Humoreska ta znana jest z wielu przekazów ludowych.

7.    Wedle tradycji zbójnickie pieniądze przechowywano w kotlikach, tj. w sagankach, garnkach ukrywanych następnie w skałach, przy czym ukrywający zobowiązani byli pod przysięgą do zachowania tajemnicy. Zdrada pociągała za sobą zawsze krwawą zemstę towarzyszy. Owe kotliki z dukatami są tematem niezliczonych opowieści ludowych o ukrytych w górach zbójnickich skarbach.

8.    Zbójnicy najczęściej ginęli zdradzani przez swoje kochanki •— „frajerki”. Tak wedle podania zginął Janosik, tak Dobosz, Ondraszek i wielu innych.

9.    Bogata jest bibliografia prac o słynnym śląskim zbójniku Ondraszku zestawiona przez folklorystę czeskiego A. Sivka w książce pt. Ondras z Janovic (1958). U nas pisali o Ondraszku: A. Borucki, J. Zahradnik,

105