79847 P1170443

166    Janusz Ostoja-Zagorski

niesprzyjających (długie, mroźne zimy) istotną rolę odgrywało także I łowiectwo i rybołówstwo. Jest rzeczą oczywistą, iż znaczenie hodowli nie I ograniczało się jedynie do zaspokajania zapotrzebowania na mięso. I Zakres wykorzystywania produktów zwierzęcych był znacznie szerszy. Mam tu na myśli zarówno mleko, jak i surowce pochodzenia organicznego (skóra, róg, kości). Wydaje się jednak, iż z uwagi na niską mleczność krów w interesujący m nas okresie pradziejów, szacowaną na 7001 mleka rocznie (J. Ostoja Zagórski 1974, s. 135), hodowla zwierząt w okresie trwania kultury łużyckiej na Pomorzu miała przede wszystkim na celu pozyskanie mięsa.

3. Kształtowanie się pozarolniczych ząjęć produkcyjnych. Prawidłowe funkcjonowanie obu omówionych szerzej działów gospodarki nie byłoby, rzecz jasna, możliwe bez odpowiedniego zaplecza, nazwijmy je umownie - technicznego. Mam tu na myśli zarówno różnego rodząju narzędzia pracy związane z obróbką ziemi (radła, motyki, sadzoki, łopaty, siekiery itp.), jak i ze zbieraniem oraz przetwarzaniem uzyskanych produktów (sierpy, noże, żarna kamienne, rozcieracze itp.), a także inne, służące do wykonywania różnych czynności gospodarczych związanych z przyrządzaniem żywności, budową schronień, szyciem odzieży itp. Wszystkie wymienione działania odbywały się w gospodarce naturalnej w ramach tzw. ząjęć domowych. Część z nich jednak, zarówno z uwagi na trudności związane z uzyskiwaniem niezbędnego surowca, jak i z opanowaniem czynności warsztatowych, przekształcić się mogła w zajęcia typu rzemieślniczego (A. Gardawski 1979, s. 263- -278).

Do ząjęć domowych należała na Pomorzu niewątpliwie obróbka drewna, osiągająca zwłaszcza w okresie halsztackim wysoki stopień zaawansowania (budowa skomplikowanych umocnień obronnych, domostw, pomieszczeń gospodarczych itp.). Do tej grupy ząjęć, wiążących się ściśle z naturalną gospodarką należały również: tkactwo, obróbka rogu i kości, krzemieni i kamieni oraz mąjąca najbardziej masowy charakter produkcja różnego typu naczyń, tak na użytek domowy, jak i do zabiegów kultowych. Natomiast metalurgia, z uwagi na wspomniane już uprzednio nie tylko trudności surowcowe, ale także i warsztatowe, nabrała - jak się to powszechnie uważa — charakteru zajęcia wyspecjalizowanego typu rzemieślniczego. W literaturze przyjmowana jest również teza o wykształceniu się na Pomorzu, głównie w rejonie ujścia Odry. prężnego centrum metalurgicznego (J. Kostrzewski 1958) pomimo faktu, iż brak tu było, podobnie zresztą jak i na pozostałych obszarach występowania kultury łużyckiej, własnej bazy surowcowej. Zachodziła więc potrzeba stałego importowania surowca, jak również gotowych wyrobów, jako że możliwości produkcyjne poszczególnych, ńinkęjonu-jących na Pomorzu pracowni odlewniczych były ograniczone (E. Spro-

ckhoff 1956, s. 280 286). Na podstawie dostępnych danych źródłowych możemy przyjąć, iż produkcja metalurgiczna osiągnęła na Pomorzu wprawdzie wysoki, lecz jednak wyraźnie regionalnie zróżnicowany poziom techniczny. Świadczy o tym z jednej strony wypuszczanie na rynek wytworów brązowych wykazujących liczne braki, z drugiej natomiast obecność wśród złomu surowcowego okazów z wyraźnymi wadami odlewów.

W okresie trwania kultury łużyckiej docierają na Pomorze także pierwsze wyroby z nowego surowca, a mianowicie żelaza. Nie odegrały one jednak poważniejszej roli. Jak do tej pory nie dysponujemy danymi świadczącymi o wykorzystywaniu na szerszą skalę nowego surowca do produkcji narzędzi pracy. Ograniczony zakres wykorzystywania brązu i żelaza świadczy, iż głównymi surowcami do produkcji podstawowych narzędzi pracy były nadal krzemień i kamień oraz róg i kość.

Utrzymujące się przez cały okres trwania kultury łużyckiej na Pomorzu zapotrzebowanie na surowce krzemienne, zdaje się przemawiać na korzyść hipotezy mówiącej o przetrwaniu w głąb okresu halsztackiego górnictwa krzemiennego na przedpolu Gór Świętokrzyskich, skąd importowano również na interesujące nas obszary dorzecza Odry i Wisły większość poszukiwanego surowca (H. i J. Lech 1984. s. ■198-199).

Zakończenie. Podsumowując zaprezentowane tu uwagi na temat przemian demograficznych i gospodarczych, dokonywąjących się na Pomorzu w okresie trwania kultury łużyckiej, dochodzimy do następujących konkluzji.

W młodszych 'fazach epoki brązu (IV — .V okres), a zwłaszcza w okresie halsztackim (HaC) dochodzi na Pomorzu, podobnie jak i na pozostałych obszarach dorzecza Odry i Wisły, do maksymalnego rozwoju kultury łużyckiej. Przejawia się to zwłaszcza intensyfikacją procesów osadniczych i wzrostem potencjału demograficznego w preferowanych strefach zasiedlania. Dochodzi więc do koncentracji rozproszonego do tej pory osadnictwa w ramach ekumen wyznaczanych bądź to przez grody, bądź też rozległe, wielofazowe osady nieobronne. Wraz z koncentracją znacznej liczby ludności na stosunkowo niewielkich przecież obszarach, musiała nastąpić wyraźnie odczuwalna presja demograficzna, pociągająca za sobą wzmożoną działalność gospodarczą. Mówiąc inaczej, przy takim rozmieszczeniu przestrzennym grup ludzkich związanych z kulturą łużycką, wyłoniła się potrzeba takich działań gospodarczych, które byłyby w stanie zaspokajać na bieżąco rosnące nieustannie zapotrzebowanie na żywność. Wzmożona, realizowana w różnych formach (uprawa ziemi, wychów zwierząt domowych, zbieractwo, łowiectwo i rybołówstwo) eksploatacja środowiska przyrodniczego musiała doprowadzić