82238 skanuj00194 35

by dwutorowość konstrukcyjna, wymaga rozgraniczenia obu torów znakami przestankowymi.

68.    Wnet Gerwazy (to on był) przez tłum się przecisnął Na środek izby.

Mick. Tad.

Zdanie to on był jest kontynuacją treści zdania rozdzielonego; jest wyjaśnieniem, że osobą świeżo przybyłą na obrady był Gerwazy. Zatem jest tu zgodność treści. Brak jednak między oboma zdaniami związku gramatycznego. Wyraz Gerwazy jest podmiotem, przecisnął się — związanym z nim orzeczeniem, wyraz wnet — określającym orzeczenie okolicznikiem czasu, wyrażenia: przez tłum i na środek izby są określającymi to orzeczenie okolicznikami miejsca. Tu się jednak konstrukcja gramatyczna zdania zamyka; brak jej powiązania z konstrukcją zdania wplecionego. Ta odrębność gramatyczna zdań wymaga odgraniczenia ich znakami interpunkcyjnymi.

69.    Widmar postanowił porozmawiać z żoną w sposób, jak mu się wydawało, wymyślny i przebiegły.

Chorom. Zazdr.

Zdanie jak mu się wydawało nie jest kontynuacją treści zdania rozdzielonego, lecz jej osobistym komentarzem ze strony autora, brak zatem między tymi zdaniami wspólnej płaszczyzny treściowej. Widać tu wprawdzie pewne powiązanie gramatyczne, gdyż wyraz jak jest tu wskaźnikiem zespolenia jednego zdania z drugim (wprowadza komentarz dotyczący wartości wiązanej z przymiotnikami wymyślny i przebiegły) Jednak komentarz ten przerywa tok zdania: Widmar postanowił ... i wchodzi między jego człony jako fraza obca, rozrywająca związek wyrazowy: sposób wymyślny i przebiegły. Występująca tu odrębność treściowa oraz rozerwanie konstrukcji wymagają zastosowania znaków przestankowych.

Podobnie pozakonstrukcyjny charakter mają w ołacze iwykrzykniki.

70. Panie Tadeuszu, Waścine o gwiazdach gadanie Jest tylko echem tego, co słyszałeś w szkole.

Mick. Tad.

Waścine o gwiazdach gadanie to grupa podmiotu, tylko echem tego to związana z tą grupą podmiotu grupa orzeczenia, co słyszałeś w szkole to zdanie względne [zdanie podrzędnie złożone dopełnieniowe — Red.], będące rozwinięciem zaimka tego. Na tym się zamyka konstrukcja zasadniczej wypowiedzi. Reszta: Panie Tadeuszu — to już inna całość, od tamtej gramatycznie odrębna. Jest to forma przypadkowa, której funkcją jest pobudzanie uwagi słuchacza. Ta odrębność gramatyczna wymaga oddzielenia wołacza od reszty wypowiedzi. Zachodzi to też wtedy, gdy orzeczenie jest w osobie drugiej, co może dawać podstawę do uważania wołacza za podmiot związany z tym orzeczeniem. Np.:

71.    Ej, woźnico, zatrzymaj swe konie!

Gałcz. Wiersze

Mimo pozorów wywoływanych przez związek zgody widoczny między woła-czem a orzeczeniem (osoba druga, liczba pojedyncza) wołacz i towarzyszące mu zdanie to odrębne elementy wypowiedzi: wołacz pobudza najpierw uwagę słuchacza, orzeczenie zaś wyraża polecenie skierowane do tego słuchacza lub czynność przezeń wykonywaną. Najpierw wzywamy woźnicę, a potem do niego mówimy.

72.    Ach, ta dzielnica coś mi przypomina!

Gałcz. Wiersze

Wyraz dzielnica to podmiot, ta to do niego przydawka, przypomina to związane z tym podmiotem orzeczenie, coś to określające to orzeczenie dopełnienie bliższe, mi to określające to orzeczenie dopełnienie dalsze. Na tym się zamyka konstrukcja zdania; wyraz ach już do niej nie należy. Wyraz ach to wykrzyknik, wyrażający w dość nieokreślony sposób pewien stan uczuciowy; pojawiające się następnie zdanie przedstawia przedmiot i motywy tego uczucia. Odrębność tych dwu składników wypowiedzi znajduje wyraz w interpunkcji.

Szczególnym wypadkiempozakonstrukcyjności jestdrugoplanowość. Widzimy ją w przykładach:

73.    Było teatrum {książę kochał się w teatrze).

Mick. Tad.

74.1 by donośniej mówić, wstąpił na stos wielki Belek (podpłotem sadu suszyły się belki).

Tamże

Zdania objęte nawiasami są treściowo związane ze zdaniami poprzedzającymi je; odrębność ich jest tylko konstrukcyjna. Odrębność ta jest jednak dwustopniowa. Stopień pierwszy polega na tym, że między tymi zdaniami a sąsiednimi nie ma żadnego powiązania gramatycznego; żaden z wyrazów w zdaniach wplecionych nie wchodzi w związki z jakimś wyrazem ze zdania zewnętrznego. Każde z występujących tu zdań wplecionych ma odrębną, zamkniętą w sobie, konstrukcję gramatyczną. Odrębność ta mogłaby być z powodzeniem zaznaczona przez użycie przecinka. Zachodzi tu jednak coś jeszcze; jest tu drugi stopień pozakonstrukcyjności w postaci drugoplanowości: treść zdań wplecionych ma charakter