84994 skanuj0070 (32)

skowcp. Wymowa powyższych wyrazów była wielokrotnie sprawdzana, nic ma więc obawy, że zapisy nic są dokładne.

Czy występowanie/w tych pozycjacłi nie może być tłumaczone zależnymi procesami fonetycznymi, np. epentezą? Epentezę, prowadzącą w efekcie do skomplikowania struktury fonologiczncj wyrazu, w wadliwej wymowie często daje się w sposób jednoznaczny objaśnić jako proces hiperpoprawny w stosunku do redukcji i elizji. Zjawisko takie często obserwuje się w początkowym etapie reedukacji, a więc w warunkach eksperymentalnych, gdy mamy już. szereg przesłanek umożliwiających właściwą interpretację przekształceń. Np. chłopiec, który upraszczał nagłosową grupę spółgłoskową st (mu 'stół) zaczął po pierwszych ćwiczeniach mówić też stora 'sowa’, a nawet sbaba 'baba’, siak 'rak', w czym należy widzieć proces ujednolicania struktury wyrazów (strukturalizacja nagłosu)²⁴. Ten wszakże moment iiie może być brany pod uwagę w naszym przypadku: grupa/i bowiem występuje również poza wyrazami z samogłoskami nosowymi i nic ulega redukcji, por. przykłady w rodzaju fśauo 'drzewo’, jtuffa ’łyż\vy’₅ Jkafśo 'krzesło’ itp. Inna grupa przykładów z dźwiękami cpentycznymi może być obserwowana również w procesie reedukacji, gdy w wyrazie ćwiczonym występują obok siebie dźwięk wprowadzony do wyrazu i dotychczasowy jego substytut. W naszym materiale jest jeden tajri wyraz, wymieniony już poprzednio, ośaJ\. Trzeci wreszcie wypadek cpcntezy zachodzi w środku grup spółgłoskowych, analogicznie, jak w języku ogólnym w wyrazach yendryk Tlenryk’, Kondrat ’K on-rad^;; U BT notowano jeden raz futuntha 'sukienka' z cpetentycznym /. I te przypadki nie tłumaczą osobliwego/w wyrazach z samogłoskami nosowymi.

Z kolei rozpatrzmy, czy istnieje możliwość objaśnienia lego zjawiska osobliwościami wymowy miejscowej gwary. W MAGP podano szereg zapisów samogłosek nosowych z sąsiedniej wsi Lipiny Górne, np. notowano 2 warianty wymowy wyrazu gęś w postaci gyślfgęś; przy czym częstość obu form jest taka sama (por. mapę 265), ponadto znajdujemy jeszcze zapisy wyrazów język (mapa 264) i sąsiad (mapa 271). Samogłoski oddawane są lak samo. jak w języku Ogólnym, różnice mogą dotyczyć jedynie ich wartości ustnej. Ta zgodność z językiem ogólnym ma dla dyskutowanej kwestii znaczenie zasadnicze.

Samogłoski nosowe w języku polskim posiadają tzw. artykulację asynchroniczną. Ta cecha wymowy, znana od dawna, stała się podstawą odpowiedniej interpretacji fonologiczncj samogłosek nosowych. Zgodnie z poglądem wyrażonym w sposób najpełniejszy pr/cz Biedrzyckiego samogłosek nosowych w języku polskim nic ma, występuje natomiast dodatkowy fonem m konsonantyczny nosowy, który występuje w* śnódgłosie przed szczelinowymi i w wygłosie przy starannej wymowie [15]. Wszystko przemaw ia za tym, że pojawiające się w określonej grupie wyrazów/u badanego chłopca odpowiada właśnie temu fonemowi. Jest to twierdzenie w pełni uzasadnione, gdyż u BT występują wahania w—y—J', a o pojawianiu się u w związku z samogłoskami nosowymi sporo już. pisano. Innego racjonalnego wyjaśnienia tej osobliwości nic można podać⁵*

Struktura fonofogiczna wyrazu

A. Uwagi wstępne. Brak miejsca nic pozwala w niniejszym opracowaniu podać dokładnej charakterystyki poszczególnych elementów składowych struktury fonologiczncj wyrazu. Ograniczę się przeto jedynie do ogólnego wyliczenia problemów, jakie winny być wzięte tu pod uwagę. O strukturze fonologiczncj wyrazu decyduje przede wszystkim struktura foncmiczna(ilość, i jakość fonemów tworzących wyraz), struktura połączeń foncmicznycb, struktura sylabiczna oraz czynniki akcentowo-rytmiczue. Niektóre z tych elementów będą omówione w artykule. Cci badania jest dwojaki, po pierwsze idzie o stwierdzenie, czy struktura wyrazu podlega tym odkształceniom, paralelnie do znacznego ograniczenia fonemów, po drugie, czy obserwuje się w tym zakresie jakieś nowe elementy, które np. są obce językowi ogólnemu. Badania zniekształceń wymowy dają więc okazję do prześledzenia na nowym materiale wzajemnego uzależnienia paradygmaiyki i śyntagmatyki fońologi-cznej. Logopedia dotychczas zajmowała się głównie zaburzeniami paradyg-. matycznymi (wadliwa wymowa poszczególnych dźwięków) [22]. W pracach medycznych, pedagogicznych i psychologicznych stwierdzamy znaczną nieporadność w interpretacji zniekształceń struktury fonologiczncj wyrazu. Większe deformacje uznawane są za neologizmy, co w znacznym stopniu zmienia często ogólną interpretację zniekształceń.

B. Nagłos — śródgłos — wygłos. Rozpatrując możliwości występowania poszczególnych dźwięków w trzech wymienionych pozycjach strukturalnych wyrazu dochodzimy do wniosku, żc w języku ogólnym pozycją nicńacechowaⁿą jest śródgłos: występować tutaj mogą w języku polskim wszystkie fonemy oraz wszystkie warianty kombinaiorycznc i fakultatywne fonemów. Nagłos jest pozycją nacechowaną pierwszego stopnia (ograniczenie w zakresie samogłosek i niektórych wariantów kombinatorycznych fonemów spółgłoskowych), wygłos zaś pozycją nacechowaną drugiego stopnia— największe ograniczenie inwentarza fonemów konsonantycznych. Można zatem powiedzieć, źe wygłos wyrazu jest pozycją optymalną dla: amoglosek.

181

\