86591 IMG 1411271259

Wpływ asymetrii atrybucyjnej aktora I obserwatora 33

i siebie (Heider, 1958; Kelley, 1967). Jednakże trafne oszacowanie otoczenia społecznego często okazuje się zadaniem trudnym i złożonym. Co więcej, w latach 70. XX wieku gwałtownie zwiększyła się liczba dowodów empirycznych wskazujących na liczne odchylenia od racjonalności w myśleniu, w spostrzeganiu i w działaniu człowieka. Daniel Kahneman i Amos Tversky (1973), nawiązując do rozróżnienia algorytmu i heurystyk pierwsi pokazali „drogi na skróty”, jakimi biegną myśli człowieka podczas procesu wnioskowania. Zwrócili zarazem uwagę na odchylenia od racjonalności (biases, errors) w podejmowaniu decyzji i rozumowaniu ludzi. Ustalenia Kahnemana i Tversky’ego zapoczątkowały serię doniesień psychologów o coraz to nowych błędach w różnych dziedzinach ludzkiej aktywności, na przykład w atrybucji, w procesach oceniania (Kofta, Szustrowa, 2001; Lewicka, 1993; Lewicka, Trzebiński, 1985; Mądrzycki, 1986; Nisbett, Ross, 1980), w spostrzeganiu wpływu społecznego (Cialdini, 1994; Doliński, 2000; Miller, Ross, 1975; Sutherland, 1996) czy w podejmowaniu decyzji i działaniu (Montgomery, 1977; Tversky, 1977; Tyszka).

Niezależnie od dziedziny poszukiwań badacze zgodni są co do tego, że irracjonalne, lecz powszechne czynności poznawcze i poczynania człowieka różnią się od działań racjonalnych tym, że nie spełniają postulatów normatywności - racjonalności, właściwych dla algorytmów, czyli nie zachodzą zgodnie z zasadami logiki, rachunku prawdopodobieństwa i tak dalej.

Innymi słowy, poznanie społeczne jest tendencyjne (biase), czyli obarczone błędem, odejściem od poprawności czy iluzorycznością (Reber, 2000). Tendencyjność spostrzegania społecznego różni autorzy tłumaczą w różny sposób. Na przykład David Krackhardt i Martin Kilduff (1999) rozumieją przez to próbę „wypełniania luk" obserwatora, gdy brakuje mu wystarczającej ilości informacji do wydania sądu o zjawisku czy innym człowieku. Ickes i Simpson (1997) z kolei uznają, że odchylenia od racjonalności to odbicie celów i motywów człowieka starającego się narzucić swoją wizję rzeczywistości społecznej. Gerd Gigerenzer (1992) podkreśla, że tendencyjność rodzi się wtedy, gdy człowiek stosuje wprawdzie trafne wskazówki, ale w sposób nieuprawniony w danych warunkach sytuacyjnych. Natomiast Harvey, Town, Yarkin (1981) używają określenia „tendencyjność” w odniesieniu do nietrafności, błędu. Z tym ostatnim poglądem nie zgadza się wielu badaczy, uznających tendencyjność nie za błąd, lecz za pewną prawidłowość w spostrzeganiu społecznym (np. Kenny, Acitelli, 2001).

Z kolei Tadeusz Mądrzycki (1986) ujmuje błąd w kategoriach nieadekwatności procesu spostrzegania do rzeczywistości. Błąd taki można stwierdzić, stosując obiektywne i rzetelne kryteria. Pojęciem szerszym od tak rozumianego błędu jest tendencyjność, czyli pewna skłonność, na przykład do tworzenia uproszczonego i spójnego systemu pojęć. Autor proponuje podział tendencyjności i podkreśla, że choć niektóre z odchyleń od racjonalności (tendencji) mają charakter poznawczy, na przykład tendencja do