88829 P1060874 (2)

188 Synteza i analiza form, czyli fleksja w działaniu

W wyodrębnionych przez Tokarskiego 18 grupach czasownikowych znalazło się zresztą aż 95,5% ogółu czasowników Słownika języka polskiego pod red. Doroszewskiego (zob. Saloni 1988b). Aby objąć klasyfikacją wszystkie czasowniki polskie, należy utworzyć ponad 100 grup, czyli ponad 100 wzorów odmiany. Rejestr taki sporządził Saloni (2001), który podzielił też około 12000 czasowników pomiędzy wyodrębnione przez siebie grupy. Liczby te pokazują, że potrzeba stosunkowo niewielkiej liczby ogólnych reguł do opisania wielkiej liczby faktów i że chcąc objąć opisem gramatycznym pozostałe fakty, należy tworzyć coraz więcej i więcej reguł szczegółowych. Obserwacja ta dotyczy nie tylko fleksji, ale też innych działów języka (zob. Bańko 2001: 53-57).

Inną klasyfikację czasowników zaproponowano w Morfologii. Oparta jest ona przede wszystkim na łączliwości tematów podstawowych z końcówkami czasu teraźniejszego lub przyszłego prostego (przy czym końcówki te są wyodrębnione inaczej niż u Tokarskiego), dopiero wtórnie zaś na przyrostkach tematowych. Zarówno pod względem liczby wyodrębnionych grup, jak i pod względem stopnia szczegółowości opisu jest to propozycja zbliżona do drugiej klasyfikacji Tokarskiego (zob. ich porównanie w Lipińska, Saloni 1987).

Wspomnijmy na koniec o tradycyjnym podziale czasowników polskich na tzw cztery koniugacje (zob. Doroszewski 1963: 246-250, Szober 1968: 246), stosowanym jeszcze w niektórych opracowaniach fleksji. Jego podstawą są zakończenia form czasu teraźniejszego (przyszłego prostego):

I -ę, -esz, -e, -emy, -ecie, -ą

II -ę, -isz, -i, -imy, -icie, -ą (-ę, -ysz, -y, -ymy, -ycie, -ą)

Ul -am, -asz, -a, -amy. -acie, -ają

IV -em, -esz, -e, -emy, -ecie, -eją

Przykładowe czasowniki z wymienionych grup to:

I pisać, rysować, ciągnąć, szaleć, bić

0 lubić, suszyć, widzieć, słyszeć

Ul czytać

IV umieć, rozumieć, śmieć

Koniugacja IV obejmuje te same czasowniki, co n grupa tematowa Tokarskiego, i z tych samych powodów, co tamta, mogłaby być skasowana. Koniugacja IU odpowiada dokładnie I grupie tematowej Tokarskiego. Pozostałe dwie koniugacje, izn. I i U, dzielą pomiędzy siebie pozostałych szesnaście grup Tokarskiego. Nic dziwnego więc, że tradycyjny podział czasowników polskich porządkuje ich odmianę tylko w czasie teraźniejszym i przyszłym prostym. Inne formy czasowników należących do tej samej koniugacji mogą być tworzone różnie, por. brak

symetrii w parach:
pu-a-ć	rys-ow-a-ć	ciąg-n-ą-ć	szal-e-ć	bi-0-ć
Pisz-ę	rys-uj-t	ciąg-n-ę	szal-ej-ę	bi-j-ę

Ai cm

_wmkowe według Jana Tokarskiego

189

iu czasowniki należą bezwyjątkowo do koniugacji I, a odmieniają się -i°^nc .

v^"^różn,c* ,_łJffłł

r '_{cro na} tym tle można docenić wkład Tokarskiego w systematyzację _aCji polskiej. Zamiast czterech zestawów końcówek, zwanych koniugacjami ^ ._flj_e 2 tradycją łacińską, zaproponował on jeden taki zestaw (jedyne osobowe licówki wspólnofunkcyjne to, przypomnijmy, -m i -ę). Osiągnął to przez ^odrębnienie z tradycyjnie wyróżnianych końcówek ich końcowych części (np. _t końcówek -esz, -isz, -ysz, -asz wyodrębnił końcówkę -sz). Natomiast początkowe _części tradycyjnych końcówek potraktował jako przyrostki tematowe (np. -e-,

,_v., -o-). W ten sposób ciężar złożoności koniugacji polskiej przeniósł z końcówek na przyrostki tematowe. Było to posunięcie korzystne, ponieważ końcówka niesie podstawowe informacje o formie fleksyjnej i dobrze jest, jeśli te podstawowe informacje można uzyskać na podstawie analizy niewielkiego zbioru elementów.

11.8. Końcówki czasownikowe według Jana Tokarskiego

Wspólny dla wszystkich czasowników polskich zestaw morfemów końcówkowych, zgodny z opisem Tokarskiego, zebrany jest niżej. Część z nich została już omówiona szczegółowiej w 3.4 i 3.5.

1. Końcówki czasu teraźniejszego (przyszłego prostego)

*f/-m -my	pisz-ę/czyta-m	pisze-my / czyta-my
^-sz -cie na przykład;	pisze-sz/czyta-sz	pisze-cie/czyla-cie
-0 -_ą	pisze-0/czyla-0	pisz-ą/czytaj-ą
Końcówki czasu przeszłego i trybu warunkowego
*(e)m -(e)śmy	pisał-cm / pisała-m	pisaJi-śmy / pi sały-śmy
-(e)ś -(e)ście na przykład:	pisał-eś/pisała-ś	pisali-ście/pisa/y-ście
-0 -0	pisał-0 / pisała-0	pisałi-0/pisały-0
Końcówki trybu rozkazującego
(niech) -ę -my	niech pisz-ę	pisz-my
.0 .<je na przykład:	pisz-0	pisz-cie
(niech) -0 (niech) -ą	niech pisze-0	mech pisz-ą
Końcówki bezokolicznika
__ć/„0 na przykład:	pisa-ć/ tłuc-0

5. Końcówka bezosobnika

•o

na przykład:

pisan-o