IMGP0651

242 Część druga. Powstanie pisma

Zapewne dość ograniczone, a także specyficzne zastosowanie starszego futharku nie pozwala na wyciągnięcie wniosku o szerokiej znajomości pisma i powszechnym jego stosowaniem (por. s. 236) u ludów starogermańskich. Zachowane świadectwa dowodzą raczej, że było to pismo ozdobne i sakralne, wykorzystywane przy szczególnych okapach i przeznaczone do określonych celów. Przypuszczalnie posługiwali się nim tylko nieliczni wtajemniczeni - rzecz znamienna, że w inskrypcjach powtarza się zwrot „mistrz run”. Tb mocno zawężone społecznie, ale też ograniczone tematycznie używanie starszych ogólnogermańskich run mogło istotnie przyczynić się do powstania aury tajemniczości i mistyczności, jaka otaczała je już w starożytności.

Od IX wieku w części obszaru nordyckiego znalazł się w użyciu młodszy futhark składający się już tylko z 16 liter, który szybko rozwinął się w pospolite i użytkowe pismo szerokich warstw społecznych. Poświadcza je około 5000 zabytków znalezionych na obszarze całej Skandynawii - głównie w Szwecji - jak też na szlakach ekspansji wikingów; natomiast na innych, germańskich wówczas, terytoriach używanie pisma runicznego prawdopodobnie zarzucono. W okresie skandynawsko-wikińskim treść inskrypcji runicznych na kościach, drewnie lub kamieniu obejmowała wszystko - od wyrytych pospiesznie notatek handlowych przez krótkie zawiadomienia i ogniste wyznania miłosne po gniewne złorzeczenia lub obsceniczne graffiti.

W czasach gdy w. Europie papier był jeszcze mało znany, a używany jako podstawowy materiał piśmienny pergamin - niesłychanie cenny i drogi, runy umożliwiające pisanie na powszechnie dostępnych materiałach, takich jak drewno i kość, jawiły się wręcz jako pospolite pismo ludowe. Skutkiem takiego zastosowania mogło utrzymywać się przez stulecia obok pisma łacińskiego, które przybyło do Skandynawii w XI wieku wraz z chrystianizacją, początkowo jednak używane było przeważnie w kręgach kościelno-rel-igijnych i służyło do pisania na pergaminie. Dopiero w XV stuleciu - a więc półtora tysiąca lat po ich stworzeniu - runy ostatecznie zarzucono także w większej części Skandynawii, choć w poszczególnych regionach stosowano je jeszcze niekiedy aż po wiek XIX.

PRZYPISY

Część pierwsza POWSTANIE MOWY

Rozdział 1

POCZĄTKI MOWY I PISMA

¹    Piętnaście lat temu ukazało się pierwsze wydanie niniejszej książki pod tytułem Die Entstehung von Sprache und Schrift (Powstanie mowy i pisma), Kdln 1989.

²    Herodot, Dzieje II, 1-2, prze}. S. Hammer, Warszawa 2002, s. 101-102.

³    G. W. Hewes, Language Origins - a Bibliography, Paris 1975.

⁴    Cytat za A. Borst, Der Turmbau von Babek Stuttgart 1957-1961, tom 1, s. 33,39 (Egipt), s. 76 (Enuma etisz), s. 58 i n. (Rigweda); tom 2/1, s. 439,471 (Gemtanowie/Angłosasi). Dalsze cytaty według W. S. Allen w: Transactions of the Philological Society 1948, London 1949, s. 37 (Egipcjanie i Germanowe) i według E. Bdkłen, Die Entstehung der Sprache im Uchu des Mythos, Berlin/Leipzig 1922, s. 55 (Brahma).

⁵    Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu. Biblia Tysiąclecia, Stary Testament (według IV wydania Biblii Tysiąclecia) Rdz 1,3-5; 2,19-20; 11,1-8, Nowy Testament (według V wydania Biblii Tysiąclecia) J 1,1-3.

⁶Titus Lucrctius Carus, O naturze rzeczy V, 1028-1029, 1041-1042, tłum. G. Żurek, Warszawa 1994.

⁷    Cytat za E. Bdkłen, Die Entstehung der Sprache im Uchte des Mythos, Berlin/Leipzig 1922, s. 147.

⁸    Cytat za H. Arcns, Sprachwissenschaft, 2 wyd., Freiburg/Munchęn 1967, s. 120.

⁹1hmże.

¹⁰ J. G. Herder, Sprachphilosophische Schriften, wyd. Erich Heintel, Hamburg 1960, s. 31 i n., 85. Wyd. polskie rozprawy w: Wybór pism, oprać. T. Namówią, Wrocław 1987, s. 83-175.

¹¹M. MOller, Vorlesunegen Ober die Wissenschafi der Sprache, Leipzig 1866, s. 345.

¹²    Cytat za H. Arens, Sprachwissenschaft, 2 wyd., Freiburg/Mfinchen 1967, s. 388.

¹³    Cytat za D. E. Zimmer. So kommt der Mensch zur Sprache, ZOrich 1988, s. 91.

¹⁴    Cytat za J. H. Stam, lnąuiries into the origin of language, New York 1976, s. 255 i n.

¹⁵    Cytat za R. Mengham, Im Universum der Worte, Stuttgart 1995, s. 59 i n.

¹⁸ M. Gimbutas, The first wave of Eurasian Steppe Pastomlists into Copper Age Europę, w: „Journal of Indo-European Studies” 5 (1977), s. 277-338.

¹⁷    C. Renfrew, Archeologia i język. Łamigłówka pochodzenia Indoeuropejczyków, przeł. E. Wilczyńska, A. Marciniak, Warszawa-Poznań 2001, s. 329-330.

¹⁸    Na temat rozprzestrzenienia się neolitu por.: M. Kuckenburg, Vom SteinzeitlagerzurKel-tenstadt, Stuttgart 2000, rozdz. 3.

¹⁹    R. D. Gray, Q. D. Atkinson, Language-Dee Divergence Times Support the Anatolian Theory of Indo-European Origin, „Naturę” 426 (2003) s. 435-439.