22 23 (19)

22 1. Spostrzeganie

będący odzwierciedleniem jednej cechy przedmiotu, niezależnie od innych jego cech * W naszym doświadczeniu percepcyjnym bardzo trudno wyodrębnić czyste wrażenia. Kiedy spoglądam na ścianę, widzę nie tylko jej barwę, lecz również kształt, smugi brudu, a także subtelne różnice jasności spowodowane faktem, iż światło pada na nią z boku. Jednym z nielicznych przypadków, kiedy mamy do czynienia z czystym wrażeniem, jest sytuacja oglądania błękitnego nieba bez żadnych obłoków. Natomiast spostrzeżenie jest reprezentacją całego przedmiotu, wszystkich jego cech dostępnych w danym momencie naszym zmysłom. Przykład odnoszący się do ściany był przykładem spostrzeżenia.

1.4.1. Teoria asocjacjonistyczna Teoria ta ma swoje źródła w brytyjskiej filozofii analitycznej, a sięgając jeszcze dalej — w poglądach Arystotelesa. W psychologii głównymi przedstawicielami asocjacjonizmu, który rozwinął się w drugiej połowie XIX w., byli m. in. Wundt i Titchener. Niektóre elementy tego sposobu myślenia utrzymują się jeszcze współcześnie. Główna tezą' teorii asoga-cjonistycznej stwierdza, iż spostrzeżenia powstają w’ wyniku sumowania wrażeń. Po to, by spostrzec różę, muszę połączyć wrażenia barwy, kształtu, wrażenia zapachowe czy wreszcie wrażenia dotykowe (róża kłuje). Wrażenia łączone są ze sobą na mocy praw kojarzenia. Prawa te sformułował Arystoteles. Są cztery podstawowe prawa kojarzenia: przez styczność w czasie, przez styczność w przestrzeni, przez podobieństwo oraz przez kontrast.

W przypadku styczności w czasie łączymy te elementy, które współ-występują ze sobą albo które łączy następstwo czasowe. Na tej zasadzie spostrzegamy np. utwory muzyczne, gdzie poszczególne dźwięki składające się na melodię czy akompaniament występują zawsze w ściśle określonej kolejności. W przypadku kojarzenia przez podobieństwo lub przez kontrast łączymy ze sobą elementy podobne lub przeciwstawne. Wreszcie, przy kojarzeniu przez styczność w przestrzeni łączymy ze sobą elementy sąsiadujące. Ten rodzaj kojarzenia ma największe znaczenie przy wyjaśnianiu spostrzegania wzrokowego. Kwadrat spostrzegam jako kwadrat dzięki temu, iż współwystępują ze sobą cztery kąty proste i cztery równe boki. Oczywiście, przy spostrzeganiu złożonych obiektów' liczba kojarzonych elementów jest znacznie większa, a czasami nawet trudna do określenia. Asocjacjoniści uważali, że najważniejsze jest prawo kojarzenia przez styczność w czasie, a pozostałe przypadki praw kojarzenia starali się sprowadzać do styczności w czasie. Sądzili także, iż wielo-»

Należy zwrócić uwagę na to. ze w języku polskim tprmin „wrażenie" jest dwuznaczny. Z jednej strony, odn<«i się on do uogólnionego stanu emocjonalnego, powstającego przy kontakcie 7. danym bodźcem (,/Ta dziewczyna zrobiła na mnie bardzo duże wrażenie"), z drugiej natomiast — do tego, o czym była mowa powyżej, ti. do odzwierciedlenia prostej cechy przedmiotu, takiej jak barwa czy kształt. W języku angielskim natomiast tej dwuznaczności już nie ma, ponieważ pierwszy z powyższych przypadków określa się mianem rmpresstot:. drugi zaś — sensalbn.

krotne łączne występowanie poszczególnych elementów sprzyja powstaniu skojarzenia.

Przyjęcie tezy o sumowaniu wrażeń w spostrzeżenia doprowadziło później do trudności. Jedna z konsekwencji tej tezy było to, ze pewna suma wrażeń zawsze powinna prowadzić do wytworzenia tego samego spostrzeżenia, co nie jest prawdą {dokładniejsze informacje oraz przykłady tego zjawiska przedstawimy przy analizie spostrzegania oferowanej przez psychologię postaci).

W jaki sposób możemy wykryć czyste wrażenia, skoro w warunkach normalnych są one niemal niedostępne? Asocjacjoniści uważali, że będzie można jc wykryć za pomocą introspekcji analitycznej. Jest to metoda odwołująca się do naszego doświadczenia wewnętrznego, a polegająca na tym, że prosi się człowieka o wyodrębnianie we własnej świadomości najbardziej elementarnych treści. Wyobraźmy sobie, że oglądamy jakiś przedmiot przez malutką dziurkę w kartce papieru. Nic widzimy całego przedmiotu, widzimy tylko jeden jego niewielki fragment. Inne jego fragmenty oraz inne cechy są nam niedostępne. Metoda introspekcji analitycznej wygląda podobnie — badanego prosi się, aby operację oglądania czegoś przez niewielki otwór wykonywał we własnej wyobraźni.

Koncepcja asocjacjonistyczna została poddana bardzo ostrej krytyce. Zwracano uwagę na to, że w przypadku bodźców o dużym stopniu złożoności trudno podać pełną listę wrażeń, które muszą być zsumowane. Zauważmy zresztą, że nie wszystkie wrażenia są jednakowo ważne dla powstania spostrzeżeniaJ^Ją\y.utgdy róża nie ma charakterystycznego dla siebie zapachu, nadal będziemy ją spostrzegali jako różę. Wreszcie, ten sam zbiór wrażeń może być spostrzegany raz tak, a raz inaczej. Klasycznym przykładem jest tzw. sześcian Neckcra, który inoże być widziany z góry, a po chwili — z dołu.

O

Ryc. 1.2. Sześcian Ncckcra    _

Inne wady teorii asocjacjon i stycznej związane był)' z wadami metody traktowanej jako podstawowa metoda badawcza, a mianowicie z wadami introspekcji (w tym przypadku introspekcji analitycznej). Introspckcja dostarcza informacji o wewnętrznych stanach człowieka: informacje te są niesprawdzalne, ponieważ nie mamy żadnego innego źródła danych o tych stanach wewnętrznych. Jeśli więc dwóch badanych podaje odmienne informacje na temat tego, jak spostrzegają dany obiekt, to nie mamy żadnego sposobu sprawdzenia, który’ z badanych podaje prawdziwe informacje na temat własnych procesów psychicznych. Jeden z nich może popełniać błędy, może celowo wprowadzać badacza w błąd bądź też mo-