22 (1022)

50 Pojęcia i ich rozwój

jest w drugim zadaniu (np. typowe i nietypowe egzemplarze kategorii). Standardowe techniki pomiaru czasu reakcji zazwyczaj wymagają od osób badanych udzielania odpowiedzi z wykorzystaniem umownego klucza. W najprostszym przypadku różne kategorii odpowiedzi przypisane są do różnych klawiszy klawiatury komputera lub przycisków w specjalnym aparacie do wykonywania reakcji. Oczywiście odwzorowanie pomiędzy danym przyciskiem a kategorią reakcji jest rotowane dla różnych osób badanych, tak aby dłuższe czasy me były powodowane np. tym, że dana reakcja wykonywana była lewą, a nie prawą ręką. Arbitralność odwzorowania pomiędzy treścią odpowiedzi a fizyczną reakcją powoduje, że metodę tę trudno stosować w badaniach z udziałem dzieci w wieku przedszkolnym, a nawet wczesnoszkolnym. W tych przedziałach wiekowych można natomiast mierzyć czas, jaki upływa od prezentacji bodźca (lub alternatyw do wyboru) a spontanicznymi reakcjami takimi, jak rozpoczęcie artykulacji głosowej odpowiedzi lub skierowanie wzroku. Jednak interpretacja takiej reakcji, która tylko pośrednio wskazuje podjętą decyzję (zwłaszcza gdy zadaniem dziecka było wybranie jednej z dwóch lub większej liczby alternatyw) zawsze budzić może wątpliwości.

W naszym laboratorium, między innymi na potrzeby prezentowanych w tej pracy badań, opracowaliśmy metodę wykorzystującą naturalną reakcję wskazywania. Bodźce prezentowane są przez komputer wyposażony w ekran dotykowy. Osoba badana, którą może być nawet kilkuletnie dziecko, dotyka na ekranie wybranej alternatywy, co powoduje natychmiastowe zapisanie czasu reakcji. Metoda ta pozwala na pomiar czasu z dokładnością do ok. 10 ms. Niestety, ciągle problemem pozostaje duża wariancja powodowana trudnościami małych dzieci ze stałym utrzymywaniem uwagi na zadaniu. Wariancja ta może zostać skompensowana dużą liczbą prób (lub liczbą osób badanych). Konieczne jest także oczyszczanie wyników za pomocą statystycznych technik eliminacji błędów grubych.

Pomiar habitu a ej i/ciys h abifi/a ej i i inne metody badań procesów> poznawczych u dzieci w pierwszych dwóch latach życia

Najważniejszą metodą wykorzystywaną w badaniach nad procesami poznawczymi u niemowląt jest pomiar habituacji/dyshabituacji. U jej podstaw leży założenie, że reakcja będzie silniejsza lub dłuższa, gdy prezentowany bodziec testowy różni się (należy do innej kategorii, jest nowy, niezgodny z wiedzą dziecka) od wcześniej prezentowanego wzorca. Standardowy schemat eksperymentu :.Uada się z dwóch faz: fazy habituacji i fazy testowej. W pierwszej fazie bodziec wzorcowy (np. określony obiekt lub zdarzenie pokazywane na ekranie) piczentowany jest tylokrotnie, aż wybrany wskaźnik habituacji osiągnie stalą, niską wartość, tzn. dziecko straci zainteresowanie bodźcem. Najczęstszymi wskaźnikami habituacji są (a) czas utrzymywania wzroku na bodźcu, (b) intensywność ssania i (c) rytm pracy serca. W drugiej fazie prezentowany jest bodziec testowy i mierzony stopień dyshabituacji (liczba prezentacji potrzebnych do ponownej habituacji lub różnica między poziomem danego wskaźnika po habituacji, a jego poziomem po prezentacji bodźca testowego). Pomysłowe zadania eksperymentalne w połączeniu z wykorzystaniem metody pomiaru habi-I nacji zrewolucjonizowały w latach osiemdziesiątych wiedzę m. in. o spostrzeganiu przez niemowlęta przyczynowości, czy np. percepcji dźwięków mowy przez noworodki (por. opisy badań w dalszej części rozdziału) i odgrywają ogromna rolę w określaniu wrodzonych zadatków procesów poznawczych.

W badaniach nad dziećmi w pierwszych dwóch latach życia wykorzystywane są także inne metody. Preferowanie jednego z dwóch bodźców wyrażone dłuższym łącznym czasem utrzymywania na nim wzroku, może świadczyć, że jest on zgodny z oczekiwaniem wygenerowanym przez struktury poznawcze dziecka (ale możliwa jest także przeciwna interpretacja - dziecko patrzy dłużej na bodziec, który, jako niezgodny z oczekiwaniami, wymaga wyjaśnienia). Spontaniczne poszukiwanie przedmiotu może być wbudowane w szereg różnych zadań służących do badania struktur pojęciowych dziecka, jak np. w opisanym wyżej zadaniu „A nie B”.

2.3.3. Analiza dzienników mowy dziecka

Dzienniczki z zapisami spontanicznych wypowiedzi dzieci często wykorzystywane były w badaniach nad rozwojem języka i mowy (np. w przełomowej pracy Browna, 1980, wyd. oryg. 1970). Dane, mające charakter longitudi-nalny (obejmujące zwykle okres od kilku miesięcy do kilku lat) zawierające liczne spontaniczne wypowiedzi dzieci na różne tematy i w różnych, zarówno naturalnych, jak i laboratoryjnych sytuacjach, dostarczają cennych informacji o strukturze języka, myślenia i komunikacji dziecka. Ich wadą była niepełna wiarygodność transkrypcji (zwłaszcza do czasu upowszechnienia zapisu magnetofonowego i video), brak kontroli warunków badania, nierówna wielkość materiałów z różnych sesji, oraz wyjątkowa pracochłonność, zarówno na eta-