250 (38)

250 Część IV

obojętne fakty językowe ujawniane przez mapy MAGP. Mianowicie na styku terytoriów, z których jedno wyróżnia się formą językową AB, drugie formą językową CO, a obie te formy oznaczają to samo pojęcie, pojawia się forma językowa AD, a więc forma, która łączy w sobie lewą część pierwszej formy z prawą częścią drugiej formy; znaczenie pozostaje oczywiście takie samo.

Przykładów na takie kontaminacje można przytoczyć cały szereg. I tak na przykład w okolicach Nowego Sącza występuje nazwa gór mana jako nazwa okrycia męskiego (zob. MAGP, mapa 564: O a w n e w i e r z c h n i e okrycie męski c). Byłaby to struktura dla interpretacji morfologicznej dość trudna, gdyby nie fakt, że nazwa ta występuje wyraźnie na styku dwóch terytoriów zajmowanych przez: nazwy: z jednej strony górnica, z drugiej zaś sukmana.

Inny przykład z. drugiego krańca Polski - z Kaszub. W trzech punktach na oznaczenie nosideł na wodę (MAGP, mapa 445) występuje nazwa szkańdy: Struktura tej nazwy się wyjaśnia, gdy porówna się ją z nazwąszftnmc, występującą na północy Kaszub, i z nazwą o tym samym znaczeniu szońdy, ciągnącą się na południe od Kaszub. Szkańdy leżą dokładnie na terytorialnym styku obu tych nazw,

Interesujące są przykłady na taką kontaminację, w wyniku której powstają regularne struktury słowotwórcze. Kontaminacją jest na przykład nazwa saniny 'płozy sań'. Układ geograficzny tej nazwy wskazuje (zob. tu MAGP, mapa 51), że jest to najpewniej rezultat kontaminacji dwóch formacji o identycznym znaczeniu. Formacja saniny została zapisana 4 razy na pin.-zachodnim Mazowszu w trójkącie miedzy Mławą, Pułtuskiem i Sierpcem (oraz w jednym całkowicie odosobnionym punkcie na zachodzie Wielkopolski: Piłka czarnk.). Na wschodzie i południu (zachodnie Mazowsze i północna Małopolska) występuje na zwartym obszarze formacja samce, na zachód zaś od formacji saniny (Ziemia Łęczycka, Kujawy i północna Wielkopolska - na północ od Warty) występuje na zwartym obszarze formacjalawiny. Zatem z układu geograficznego można by wnioskować, że saniny to wyraźne skrzyżowanie formacji sanice i lawiny. W zachodnim punkcie czarnkowskim formacja saniny występuje również w sąsiedztwie formacji lawiny oraz wyrazu sanie.

Kontaminacją zdaje się też być - również na tej samej zasadzie - formacja płożyce (tylko jeden raz notowana - koło Sochaczewa). Formacja ta występuje na skraju terytorium zajmowanego przez wyraz płozy 'płozy sań' (całe płn.--wschodnie Mazowsze i Podlasie), a także w sąsiedztwie terytorium zajmowanego przez formację sanice 'to samo' (zachodnie Mazowsze i północna Małopolska).

I jeszcze jeden przykład na formację słowotwórczą będącą w sensie genetycznym wyraźną kontaminacją. Jest to drwałnik 'pomieszczenie na drzewo' /. mapy 62. Z prawej strony wyrazu drwałnik występuje formacja dnuałnia, z lewej zaś - formacja drewnik; drwałnik występuje jeszcze wyjątkowo na południe od Białej Podlaskiej.

Ostatni przykład na formację skontaminowaną pochodzi z mapy 301 (G ą -s i e n i c a ...): lisienica 'gąsienica'. Forma la została zanotowana 1 raz na północ od Krasnegostawu, a więc na lerenie mającym od zachodu formy typu lis, Uszka, liszaj, lisica, od wschodu zaś formy typu gąsienica. Efekt: łisicnica.

5.2.1 Tiperyzacja

l liperyzacja jcsl częstym zjawiskiem wszędzie tam, gdzie dochodzi do zderzenia między dwoma różnymi systemami językowymi. W sytuacji, gdy jeden z tych systemów jest wartościowany wyżej, użytkownicy systemu „niższego" starają się go naśladować w len sposób, że poszczególne cechy swego systemu ocenianego niżej zastępują cechami systemu ocenianego wyżej. Dopóki naśladownictwo jest dokładne, wierne, zgodne ściśle z. tym, co w systemie naśladowanym rzeczywiście się znajduje, dopóty mamy sytuację prostego naśladownictwa, sytuację prostej ekspansji cech systemu naśladowanego. Gdy jednak użytkownicy systemu naśladującego nic mają ścisłej orientacji w dystrybucji cechy naśladowanej, gdy granice wyznaczone przez tę dystrybucję są przekraczane, wtedy pojawiają się formy językowe nieznane pierwotnie żadnemu z tych dwóch systemów, formy zawierające formalne cechy systemu naśladowanego, ale nie mieszczące się w granicach dystrybucyjnych lego systemu, wychodzące poza te granice. Gdy system mazurzący naśladuje system niemazurzący i zastępuje swoją formę nas kos przez uważaną /a lepszą formę masz kosz, to jest to naśladownictwo proste. Jeśli jednak na miejsce wyrażenia on widział nas wprowadzi się „lepsze" on widział nasz, wówczas właściwa dla systemu naśladowanego dystrybucja między s i sz zostaje przez system naśladujący naruszona. Naruszenie tej dystrybucji cech przez system naśladujący to hiperyzacja, efekt zaś lego naruszenia to hiperyzm. 1 liperyza-cj«i zachodzi najczęściej w pojedynczych wyrazach i na ogól przy dłuższym współżyciu obu systemów językowych - ulega zatarciu. Zdarza się jednak i tak, że pewne hiperyzmy utrwalają się. Ogólnie można powiedzieć, że terytorium językowe o cechach językowych A, na którym występują hiperyzmy typu 13 > A, jest terytorium dla lej cechy wtórnym; pierwotnie było to najpewniej terytorium o cechach językowych B. Z tego wynika wniosek, że analiza hiperyzmów i geografii ich występowania może dostarczyć pewnych danych co do pierwotnych granic między terytoriami o cechach językowych A z jednej strony i cechach językowych 13 z drugiej strony. Oczywiście przy założeniu, że analizowane hiperyzmy znajdują się na miejscu swego powstania, a nie przeniosły się na inne, wtórne terytorium w wyniku np. wędrówek wyrazowy cli.

Mapy MAGP nic dostarczają zbyt wielu przykładów z zakresu hiperyzacji gwarowej. Ale w wyniku celowego poszukiwania tego zjawiska na mapach można przytoczyć przykłady, które dają się, przynajmniej wstępnie, interpretować jako hiperyzmy. Oczywiście rozpoznanie hiperyzmu nic zawsze jest łatwe, szczególnie wtedy, gdy cecha językowa, która dała początek hipery zmówi albo nie była badana, albo z danego terytorium zdołała się już wyco-