252

Henryk Kmś»

wykonywanie orki i innych prac potowych w poprzek spadku (kierunek poziomy powinien być bezwzględnie zachowany dla orki i siewu rzędowego); zalecane jest wykonanie orki pługiem odwracalnym lub uchylnym, odkładając skiby w górę stoku; jeśli natężenie erozji jest silne, to zabieg ten nie wystarczy, gdyż przy większym nachyleniu zboczy bruzdy nie zatrzymują dostatecznych ilości wody; w tym wypadku należy wprowadzać tzw. pola wstęgowe, biegnące wzdłuż warstwie - polega to na wydzieleniu na zboczu kilku obszarów, które obsiewa się różnymi roślinami, zachowując wzdłuż spadku zasadę przemiennego następstwa upraw przeciwdziałających erozji (np. pól koniczyny, lucerny) i upraw nic chroniących lub wręcz przyczyniających się do przyśpieszenia tego zjawiska (rośliny okopowe, kukurydza); dla poprawienia przeciwerozyjnej skuteczności wstęgowego układu pól stosuje się poziome pasy zadamione szerokości I do 5 metrów lub pasy zadrzewione szerokości co najmniej 5 m (Cieśliński 1995);

-    stosowanie wypasu rotacyjnego poprzez system dawkowany lub kwaterowy, co stworzy mniejsze potencjalne zagrożenie wód azotem (Bujanowicz-Haraś. Kasztelan 2005);

-    nieprzeznaczanie pod uprawy zboczy o nachyleniu przekraczającym 15-20%; zbocza o spadku > 20% należy zadrzewiać lub zalesiać (Cieśliński 1995);

-    stosowanie tarasowej uprawy pól - w Polsce stosuje się tarasy schodowe; dokładne opisy sposobów zabezpieczenia o różnym stopniu nachylenia zboczy oraz kompozycji zadrzewień przeć i werozyj ny c h zawiera opracowanie Cieślińskiego (1995);

budowę i ochronę śródpolnych oczek wodnych i małych zbiorników retencyjnych (Koc, Tucholski 1995).

Wprowadzenie powyższych zasad ochrony wód wymaga zmiany sposobów gospodarowania w zlewni. Część z nich można stosunkowo łatwo zrealizować. Na pozór względnie łatwym w urzeczywistnieniu zabiegiem powinno być stworzenie pasów ochronnych i barier biogeochemicznych (pasm roślinności towarzyszącej ciekom) wzdłuż koryt rzecznych i wokół zbiorników. Jednak zmiana struktury użytkowania ziemi i zasiewów przy obecnym dużym rozdrobnieniu gospodarstw jest znacznie trudniejszym zadaniem. Szczególną rolę ochronną spełnia darń, gdyż z jednej strony jest ona przydatną w produkcji rolniczej paszą a z drugiej - doskonałym biofiłtrem zatrzymującym biogeny i zapobiegającym erozji. Taka pokrywa trawiasta doskonale zatrzymuje spływy i zmywy powierzchniowe w obniżeniach terenowych (Dąbkowski 1994). W Polsce przewidziano tworzenie stref buforowych w jednym z pakietów programów rolnośrodowiskowych w ramach Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich (zwany w skrócie PROW 2004-2006). W tym celu wyznaczono specjalne strefy priorytetowe, gdzie ten program mógł być realizowany. Tym samym zachęcano rolników do tworzenia wzdłuż cieków pasów 2 lub 5 metrowej szerokości, chroniących wody i poprawiających warunki przyrodnicze. Grunty orne w tych pasach należało zamieniać na trwałe użytki zielone i wykaszane. Utrata plonu była rekompensowana finansowo. Obecnie realizowany jest kolejny program rolnośrodowiskowy - zawarty również w Programie Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013 (zwany PROW 2007-2013). Zadania umieszczone w pakiecie 9. pod nazwą „Strefy buforowe” polegają głównie na utrzymaniu istniejących stref buforowych (dotyczą także miedz śródpolnych) szerokości ODOto 2 lub 5 m. tworzących podłużne pasy roślinności. Rolnicy dostają rekompensatę za

utracony dochód. Płatność rolnośrodowiskowa jest pomocą wieloletnią, wypłacaną corocznie w formie zryczałtowanej, po wykonaniu określonego zadania (wykaszanie raz w roku lub co 2 lata, nie później niż do 30 września, przy zachowaniu istniejących drzew i krzewów; usunięcie biomasy w ciągu 2 tygodni od skoszenia, z wyjątkiem uzasadnionych przypadków; zakaz stosowania nawozów i środków ochrony roślin). Stawki płatności wynoszą: utrzymanie 2-metrowych stref buforowych - 44 zł/100 mb; utrzymanie 5-metrowych stref buforowych -110 zi 100 mb (Rozp. Min. Śród. z dnia 28 lutego 2008 - Dz. U. nr 34, poz. 200).

Funkcjonowanie pasów jako „stref buforowych” jest tym skuteczniejsze, im bardziej urozmaicona jest ich roślinność i większa szerokość. W opinii wielu autorów już 10 metrowe strefy są efektywnymi barierami. Zaleca się, aby przy tworzeniu takich stref buforowych brzegi koryt rzecznych obsadzać roślinnością drzewiastą, a obszary graniczące z polami obsiewać roślinnością łąkową. Poza tym doradza się, by szerokość strefy każdorazowo dostosowywać do wielkości areału stanowiącego źródło zanieczyszczenia, jego nachylenia i puli wnoszonych zanieczyszczeń. W zarządzaniu i gospodarowaniu pasmami roślinności towarzyszącymi ciekom należy przyjąć zasadę nieusuwania drzew i krzewów w pasie brzegowym, z wyjątkiem tych, które ograniczają przepustowość wody w korycie, tj. rosnących w nurcie (Dajdok. Wilczyński 200S).

Ograniczenie migracji różnych związków chemicznych w barierach biogcochcmicznych wynika z pobierania ich przez korzenie roślin z przesączającej się wody gruntowej, wiązania w procesach sorpcji gleby oraz uwalniania np. azotu do atmosfery w wyniku procesów mikrobiologicznych (Szajdak, Życzyńska-Bałoniak 2007). W sezonie wegetacyjnym zadrzewienia, pełniące rolę bariery ochronnej przed dopływem zanieczyszczeń wraz z wodą gruntową usuwają z niej od 60% do 97% azotanów (średnio 87%). Zbliżoną skuteczność wykazują łąki. w których roślinność stanowiąca użytek zielony usuwa z wody gruntowej, będącej bezpośrednio lub pośrednio (podsiąkającej kapilarami) w zasięgu jej systemu korzeniowego, od 64% do 97% azotanów (średnio 90%). Taką efektywność redukcji azotanowych form azotu uzyskiwano, gdy roślinny pas ochronny był szerokości co najmniej 8-10 metrów a spadek zwierciadła wody gruntowej był mniejszy niż 2%. Ograniczające oddziaływania zadrzewień były mniejsze w odniesieniu do innych jonów. O skuteczności działania barier biogeochemicznych świadczą poniższe wyniki uzyskane w badaniach, prowadzonych w krajobrazie rolniczym okolic Turwi, w okresie wczesnowiosennych roztopów. Stężenie azotanów w wodzie rowów melioracyjnych, położonych wśród pól wynosiło 13 mg * dm'*\ zaś w chronionych barierą biogeochemiczną tylko 5 mg • dm* (Ryszkowski i in. 2003).

Rola przystrumieniowych stref buforowych ma swój wyraz w przepisach prawnych niektórych krajów, np. w Danii istnieje obowiązek pozostawienia nie uprawianego pasa szerokości 2 metrów wzdłuż większości strumieni, a w Quebek (Kanada) wymaga się 3-metrowej szerokości takiego pasa. Wymaganą szerokość buforowego pasa wzdłuż cieków w Finlandii zwiększono z 3 m do 5 m. Ten wymóg wprowadzono na 90% powierzchni obszarów rolniczych w ramach realizowanych programów rołnośrodowi&kowych (Dajdok, Wuczyński 2005).

Łatwe do wykonania jest też w ramach „zasad ochrony wód" odpowiednie gospodarowanie nawozami (dostosowanie nawożenia do potrzeb roślin, wysiewanie