25 (744)

56 Pojęcia i ich rozwój

Ważnym źródłem informacji o przestrzeni (i ruchu) są różnice w obrazie rzutowanym na siatkówkę obu oczu (stereoskopia). Mechanizm stereoskopii jest efektywnie wykorzystywany od 4. lub 5. miesiąca życia. Inną podstawą percepcji relacji przestrzennych jest gradient faktury — zacieranie się faktury wraz ze wzrostem odległości. Jak pokazują omówione wyżej badania nad percepcją przedmiotu, również to źródło informacji jest dostępne bardzo wcześnie. To, co zmienia się w rozwoju, to przede wszystkim czułość podstawowych procesów percepcyjnych, a także umiejętność integrowania informacji z różnych źródeł. Na przykład w pierwszych ośmiu tygodniach życia bardzo szybko wzrastają możliwości rozróżniania koloru (choć podstawy rozróżniania obecne są u noworodków), co z kolei jest jedną z podstaw percepcji gradientu faktury.

W pierwszych miesiącach głównym mechanizmem rozwoju procesów percepcji przedmiotu, mchu i przestrzeni wydaje się być dojrzewanie odpowiednich struktur mózgowych (por. np. M. H. Johnson, 1997). Trening w rodzaju warunkowania albo innego systemu kontroli działania odgrywa niewielką rolę. Działanie, a przede wszystkim samodzielne przemieszczanie się nabierają krytycznego znaczenia dla percepcji relacji przestrzennych w drugiej połowie pierwszego roku życia. Bertenthal (1997) na podstawie badań zarówno własnego zespołu, jak i innych autorów, pokazuje szereg zmian w systemie orientacji przestrzennej, jakie następują u dzieci po opanowaniu umiejętności raczkowania, a następnie chodzenia. Dalszym etapem jest symbolizacja relacji przestrzennych, rozpoczynająca się już pod koniec pierwszego półrocza (półroczne dzieci potrafią wykorzystać podobne obiekty jako wskazówkę pamięciową pozwalającą uwzględnić właściwości przestrzenne ukrytego przedmiotu; Baiilargeon, 1991), ale najszybciej rozwijająca się w drugim i trzecim roku życia (DeLoche i Burns, 1994). Jest to już jednak wyraźnie rozwój na poziomie pojęciowym.

2.4.2. Percepcja specyficznych wzorców ruchu

Jak już pisaliśmy wyżej, ruch jest jedną z najwcześniejszych i najważniejszych wskazówek w percepcji przedmiotów i relacji przestrzennych. Ruszające się przedmioty od początku przyciągają uwagę dziecka i spostrzegane są jako wyodrębnione całości. Liczne badania pokazują, że zainteresowanie niemowląt ruchem idzie dalej i prowadzi do bardzo wczesnej percepcyjnej klasyfikacji różnych wzorców ruchu. W trzecim miesiącu życia dziecko zaczyna rozpoznawać ruch biomechaniczny (Bertenthal, 1993), tzn. ruch złożonego obiektu, którego części składowe poruszają się w sposób skoordynowany, ale częściowo niezależny. Jnne rodzaje ruchu różnicowane w wczesnych okresach życia, to ruch „w miejscu” (w naszych badaniach prezentowanych w r. 5. nazywany ruchem „pulsacyjnym”), który wskazuje procesy życiowe, takie jak oddychanie, bicie serca itp. (Premack i Premack, 1995a), ruch ukierunkowany na cel (Gergely i in„ 1995; Biro i in„ 1997; Csibra i in. 1999; Premack i Premack, 1995a i b; Rochat i in., 1997) oraz ruch wywołany przyłożeniem zewnętrznej siły (np. w sytuacji kolizji dwóch przedmiotów; Lelie, 1982; Leslie i Keeble, 1987). Wielu autorów sądzi, że takie wczesne różnicowanie i klasyfikowanie różnych rodzajów ruchu ma krytyczne znaczenie w procesie tworzenia najważniejszych rozróżnień pojęciowych i schematów przyczynowych (R. Gelman i in.. 1995; Leslie, 1994a, b, 1995; Mandler, 2000; Premack i Premack, 1995a, b).

2.5. Rozwój pojęciowy

Jak już pisaliśmy w pierwszym rozdziale tej pracy, centralnym zagadnieniem współczesnej psychologii poznawczej jest kategoryzacja i tworzenie pojęć. Wydaje się, że wiedza pojęciowa w istotny sposób wpływa na przebieg większości procesów poznawczych, poczynając od końcowych etapów percepcji (kategoryzacja elementów sceny wzrokowej, uwaga selektywna), poprzez interpretację wypowiedzi językowych i wnioskowanie w oparciu o dane percep-cyjne, ukierunkowywanie procesów uczenia się i organizację pamięci, aż po planowanie zachowania i aktów porozumiewania się. Ten poziom organizacji systemu poznawczego ma także duże znaczenie dla procesów psychicznych badanych w ramach innych dziedzin psychologii (psychologia społeczna i osobowości, psychologia stosowana, a zwłaszcza psychologia uczenia się i nauczania). W sekcji tej zajmiemy się najpierw opartą na percepcji kategoryzacją obiektów, która stanowić może jeden z pomostów między percepcją i poznaniem na wyższych poziomach, a następnie systemami wiedzy pojęciowej opartymi na właściwościach i relacjach pozapercepcyjnych („teoretycznych”).

2.5.1. Kategoryzacja percepcyjna

Tradycyjne systemy psychologii rozwojowej (por. np. Inhelder i Piaget, 1970, Wygotski, 1990) wiązały kategoryzację ze zdolnością do abstrahowania cech, która to zdolność miałaby być stosunkowo późnym osiągnięciem roz-