21 (786)

dziej arbitralny niż fotografia, gdyż jest on słabiej umotywowany. Rysunek (np. taki jak na ilustracji 2) jest jeszcze słabiej umotywowany: rysownik ma więcej swobody, aby przedstawić temat obrazu w sposób zgodny ze swoją wizją. Jeśli chcielibyśmy znaleźć znaki oznaczające „mężczyznę”, które byłyby jeszcze słabiej umotywowane i mocniej arbitrarne, musielibyśmy dokonać przeglądu dziecięcych rysunków czy też symboli umieszczanych na ścianach męskich toalet. Jednym z nie-umotywowanych, arbitralnych znaków jest też samo słowo „mężczyzna” albo symbol (kółeczko ze strzałką). Ilustracja 4 przedstawia ten punkt widzenia przez połączenie znaków o różnym stopniu umotywowania. Im mniej znak jest umotywowany, tym ważniejsze staje się dla nas poznanie dotyczących go i będących w użyciu konwencji. Bez tego znak pozostaje bez znaczenia i staje się podatny na dekodowanie aberracyjne.

KONWENCJAJ

Konwencja (czy też, w kategoriach Peirce’a, nawyk) odgrywa wiele różnych, ważnych ról w komunikacji i oznaczaniu. Na swoim najbardziej formalnym poziomie opisuje zasady, dzięki którym działają znaki arbitralne. Nic innego jak formalna konwencja pozwala odnosić nam znak KOT do czteronogiego ssaka z rodziny kotów, a nie na przykład do fragmentu stroju. Istnieje pewna formalna konwencja, która decyduje, że te trzy znaki: KOTY ŁOWIĄ SZCZURY będą następowały po sobie w określonej kolejności. Tak więc znaczenie zależne jest tu od formy gramatycznej. Konwencją jest też to, że końcowa litera -y w słowie „koty” oznacza liczbę mnogą.

Istnieją jednak konwencje mniej formalne, wyraziste czy czytelne. Przyzwyczailiśmy się, że zwolnione tempo na ekranie telewizyjnym „oznacza” jedną z dwóch rzeczy: analizę precyzji czy błędu (szczególnie w programach sportowych) lub też wyraz uznania dla urody ludzkiej, piękna przyrody czy jakiegoś przedmiotu. Czasami, tak jak w wypadku gimnastyki artystycznej kobiet, może oznaczać jedno i drugie. Nasze doświadczenie związane z konwencją, to znaczy z podobnymi znakami, umożliwia nam właściwe reagowanie na określone bodźce — wiemy, że zwolnione tempo na ekranie nie oznacza, że biegacze na stadionie zmniejszyli nagle tempo. Natomiast nasze doświadczenie dotyczące treści podpowiada nam, czy mamy podziwiać piękno, czy też doceniać umiejętność poruszania się.

Czasem trudno jest ustalić relatywne role konwencji i ikoniczności znaku — to znaczy, jak dalece dany znak jest umotywowany czy „pod

76 WPROWADZENIE DO BADAŃ NAD KOMUNIKOWANIEM