28

W teorii wychowania szczególnie dużo uwagi poświęca się osobotwórczemu znaczeniu kar i nagród (Konarzewski, 1982; Muszyński, 1977). Przytoczymy tu niektóre z twierdzeń, których znajomość wydaje się wyjątkowo potrzebna, jeśli naszym celem jest podjęcie odpowiednio zaplanowanej działalności wychowawczej z dziećmi agresywnymi w grupie rówieśników na terenie szkoły lub innej placówki oświatowej.

Osobowość kształtuje się przez utrwalanie się określonych form aktywności. Cała życiowa aktywność człowieka jest nastawiona na osiąganie nagród i unikanie kar. Pod wpływem działającego systemu nagród i kar jednostka uczy się powtarzać pewne zachowania, te mianowicie, które były nagradzane. Jednocześnie uczy się uruchamiać odpowiadające tym zachowaniom procesy orientacyjne, myślowe oraz uczuciowe. Nie można oczekiwać, że nastąpią zasadnicze zmiany w osobowości, jeśli nie dokonają się trwałe przekształcenia w zakresie zachowań, zarówno „otwartych”, jak i „uwewnętrznionych”. Zmiany w zachowaniu mogą pojawić się tylko wtedy, kiedy dotychczasowe jego formy przestaną być nagradzane, nie będą prowadziły do osiągnięcia celu, a nawet będą karane.

Układy nagród i kar kształtujące osobowość dziecka mają zawsze charakter zjawiska społecznego. Grupa społeczna stosuje takie układy, które mają skłonić dziecko do aktywności przebiegającej według uznanych w niej norm i wzorów. H. Muszyński (1977, s. 101—121) wyróżnia trzy wielkie grupy mechanizmów socjalizacyjnych: mechanizmy kontroli społecznej, mechanizmy wpływu osób znaczących oraz mechanizmy wzmacniania wewnętrznego.

Pierwszy z nich polega na spontanicznych reakcjach grupy — nagradzających lub karzących wszystkie zachowania członków, które są zgodne lub niezgodne z jej oczekiwaniami. Grupa dysponuje takim układem nagród i kar, który skłania jednostkę do podporządkowania się tym oczekiwaniom. Dziecko, które dotychczas często ujawniało zachowanie agresywne, może zmienić się, jeśli stanie się członkiem grupy, która nie uznaje takich sposobów zachowania. Będzie ono bowiem w takiej grupie spontanicznie i konsekwentnie karane za zachowania agresywne, a nagradzane za zachowania, które w danej grupie są uważane za pożądane. Nie zawsze jednak dziecko potrafi dobrze zrozumieć oczekiwania grupy, nie zawsze również zna i potrafi stosować pożądane zachowania, za które mogłoby być nagradzane. Szczególnie trudne staje się to dla dziecka agresywnego, kiedy znajduje się w sytuacji konfliktowej z kolegami.

Mechanizmy wpływu osób znaczących polegają na stymulowaniu jednostki do określonych zachowań w sytuacjach współdziałania z pojedynczymi osobami, z którymi łączy je więź osobista. Układy wzmocnień (nagród i kar) są zawarte w reakcjach tych osób.

Mechanizmy wzmacniania wewnętrznego działają wtedy, kiedy jednostka jest pobudzana do pewnych zachowań przez własną aktywność opartą na ukształtowanych wcześniej postawach. Wzmocnienia są tutaj zawarte w wyuczonych już reakcjach wobec własnej aktywności. Działanie tego mechanizmu pozwala zrozumieć, dlaczego im człowiek starszy, tym trudniej wpłynąć na zmianę jego zachowania, nawet jeśli oddziaływanie na niego jest dobrze zorganizowane i konsekwentnie prowadzone. Potwierdza się tutaj znane w praktyce zjawisko, że trudniej oduczać niż uczyć, a łatwiej uczyć dzieci niż ludzi dorosłych.

4. Wychowanie bez kar i nagród

Przeciwnicy karania i nagradzania w wychowaniu głoszą, że nie chodzi nam o wychowanie społeczeństwa złożonego ze sprawnie działających bezwolnych jednostek, lecz o to,

53