296 297

40

r . > iiMMafiui Afidi wymiifow l|wewnftrtiM)M ze-** i *- ••*-’! >. r i .1. [• i )} siało-ci vs. rnuofmoki w c/aste i ' - • i' 14    • loinom wysiłek. trudność zadania ora?

**v * v m ic /*iHłiUi* i lotna Weinera, przyczyny wewnętrz -•i* w'ii .v»i, zamc t vvU»j.nvm /#. odpowiadają za inicn Vwnuś4 » iV,i« 11■ P‘*dt ras gdy przyi zyny stabilne kuntiolu j»i prawdo pisdofoieiistww (subiektywne) wyniku, ł «/asem Wt toer tiWNi n zył zakres swyi h zainten sowań na atrybu-i,i | analt/i env.u|i związanych również / zachowaniami nutrrjseitonalnymi i sfera moralności (Weiner 1986).

Należy podkreślić, ze konstrukcja teorii atrybucyj-:-v> h rieidera Wciuoia doskonale mieściła mo w obszarze kultury /a. hodmej i eksponowaną rolą struktury ja Godne uwagi jest również założenie pozytywnej moralności w stel 'e osiągnięć: tego, ze sukces nie jest elektem oszu sfwa własnego lub nieuezt iwej pomocy osob tizecich: niepowodzenie /as nie jest skutkiem uprzedzeń ze strony inny* h osób Włączenie tych kontro wersyjnych założeń w obszar osiągnięć jest czymś oczywistym w wielu kulturach i wiąże się / ich położeniem blisko bieguna partyku-lary /mu na wymiarze, którego przeciwległym krańcem jest uniwersalizm (patrz rozdz 4 i 5V.

jednym z powtarzalnych wyników w badaniach atry-buc\jnvch było stwierdzanie asymetrii w postaci znacznie silniejszego przypisywania sobie odpowiedzialności za sukcesy niż za porażki (odpowiednio: internalizacja i eks-tcmahzacja przyczyn). W ramach poszukiwania mechanizmu wyjaśniającego odwoływano się do koncepcji podwyższania bądź obrony własnego ja (Boski. 19S3a. c>^:. Stad już blisko do badań międzykulturowych: asymetria utrybucYjna powinna występować przede wszystkim w kulturach indywidualistycznych, słabnąć zaś wszędzie tam. gdzie struktura ja jest mniej eksponowana, a uwarunkowania zewnętrzne traktowane jako ważniejsze.

Takie właśnie wy niki uzyskałem w badaniach w Nigerii (Boski, I983b, c). Muzułmanie Hausa, tłumacząc odniesiony sukces, w mniejszym stopniu odwoływali się do własnych zdolności, a bardziej do czynników środowiskowy i h i trudności zadania, niż czynili to uczestnicy ibo i Yoruba (mniej tradycyjne kultury, z wyraźnym wpływem języka angielskiego, edukacji brytyjskiej i chrześcijaństwa) Niemniej jednak, zniekształcenia atrybucyjne uwidoczniły się bardzo wyraźnie i niezależnie od kultury' etnicznej, w postaci wpływu własnego sukcesu lub niepo-

srwnłnir powszechna praktyka dochodzenia do sukcesu lub uniliair r niepowodzeń, jeśli nawet nie w działaniach, to w świadomości r‘o>-3k<W Nigerii bardzo rozpowszechnione jest interpretowanie wlaamch sukcesów w terminach ingerencji Boga wskutek modlitwy; OMpowedcc ń ejś jako skutku złej woli nieprzyjaciół Nie przekonałem W ■-;£ a i» do realności tych kategorii atrybucyjnych i potrzeby wwifhikmiM icb vt schematach teoretycznych. Uważał on je za egzoty i : .u- logiczne odstępstwa od uniwersalnych zasad!

¹ Mechanizm len pojawiał się pod kilkoma terminami: zniekształcenie at* vbcicvjne | rf i kulfon hiasł, zniekształcenie służące ja {self-se-■ yfag hia<) tipHezm atrybueyjiw (altnbutional egoOim)

-wM.i.im że czytelnik zna ten model atrybucji ze Wstępu ą,. fłcjrogtj sp*4c_; ■*» i ir»r .,[■ om*>*ianv w każdym podręczniku do tego kursu fnp    i m. JiKJh, 1599). jeśli decyduję się na powtórkę,

• ■ tjytł* > ibv odświeżyć te klasykę przed podjęciem dyskusji z nią.

**    inny •'•jw    tay..

Obiekt atrybucji

■ Sukces ■ Niepowodzenie RydM 8.1

Zdolności i wysiłek Jako przyczyny sukcesu lub niepowodzenia własnego I innej osoby

Ż4W: aewiiiiani h«—na

wodzenia na interpretację rezultatu osiągniętego pnei inną osobę (patrz ryc. 8.1).

Zgodnie z efektem asymetrii atrybucyjnej, zdokaki i wysiłek są generalnie dwoma najważniejszymi kategorię mi przyczynowymi wyjaśniającymi sukces własny, nr miast ulegają istotnej redukcji, gdy udziałem staje * doświadczenie niepowodzenia. Tendencja ta zostaje utrzymana wówczas, gdy inna osoba (partner) odnkat podobny wynik co sam aktor. Natomiast przy przędnych rezultatach obu osób (inny •* ja) atrybucje przyczynowe ulegają odwróceniu; 1) po porażce własnej sukces innego znacznie mniej jest przypisywany jego pozytywnym cechom osobowym (słupek 5. vs. 1. i 3 ): 2) po wir snym sukcesie cudza porażka tłumaczona jest w znaczne większy m stopniu brakiem zdolności i wysiłku u tej osek (słupek 6. v*s. 2 i 4). (Efekt interakcji i obie tendencje sć istotne poniżej p = 0.001.)

Egotyzm atrybucyjny został więc stwierdzony bardzo wyraźnie w kulturze wieloetnicznej Nigerii nie tylko wod niesieniu do wyników własnych, lecz również w ramaó porównań z innymi ludźmi. Sukces własny może być zdyskontowany przez korzystną dla ja interpretację porażki» nych, a niepowodzenie własne przekłada się na interpretację pomniejszającą sukces innych.

Bardziej ogólny w stosunku do prac Weinera oraz badań nad asymetrią atrybucyjną jest model Kelleya zwany też sześcianem tego autora⁴. Zgodnie z tą propozycją teoretyczną, zanim aktor bądź obserwator społeczny podr-mie decyzję odnośnie do przyczyn interesującego go zdł-rzenia. gromadzi informacje z trzech różnych źródeł:

•    Stałość w czasie (S): „Czy w podobnych warunkach i wobec tych samych partnerów dana osoba zadnwy wała się tak samo w przeszłości?"

•    Wyrazistość (W): „Czy w odmiennych warunkach, okolicznościach, bądź względem innych partnerów dau osoba zachowywała się tak samo jak w zaobserwowa nym wydarzeniu?"

296

0 /godność (Z) ..Czv inni aktorzy społeczni zachowują się w okolicznościach podobnych do zaobserwowanych tak samo jak osoba, którą mamy na uwadze'*”

Załóżmy, że faktem do wyjaśnienia jest półgodzinne opóźnienie się Kasi na konsultacje z promotorem jej pracy magisterskiej: „Dlaczego Kasia spóźniła się?” A oto główne hipotezy modelu Przyczynę spóźnienia ulokujemy w Kasi. jeśli la) czynnik Sjest wysoki, ti. Kasia spóźniała się na poprzednie konsultacje; 2a) W jest niska, Kasia spóźnia się również w inne miejsca, z innymi ludźmi; oraz 3a)Z jest niska. czyli inni magistranci przyszli punktualnie. 1 kolei, spóźnienie zostanie wyjaśnione sytuacyjnie, jeśli: Ib) Sjest niska, to się dziś Kasi przydarzyło: 2b) W jest wysoka. Kasia nie spóźnia się w inne miejsca z innymi ludźmi; oraz 3b) inni magistranci również się spóźnili.

Model Kelleya należy do klasyki podręcznikowej, ale nie stanowi czynnej inspiracji badawczej z dwóch klas powodów. Okazuje się, chociażby z wyników badan przytaczanych wcześniej, że ludzie nie potrzebują wszystkich informacji, których konieczność postulował Kelley. po to aby „wyjaśnić”, dlaczego coś się zdarzyło. W szczególności zbędne są informacje dotyczące zgodności: ponadto, informacje dotyczące aktora przeważają - w naszej kulturze - nad uwarunkowaniami sytuacyjnymi. Na ową wyrazistość aktora jako na źródło zniekształceń atrybucyjnych zwracał już uwagę Gustav Ichheiser. inny klasyk psychologii potocznego myślenia (Rudmin i in.. 1987. Boski i Rud-min, 1989). Z czasem owo niedoszacowanie sytuacji jako pola oddziaływań przyczynowych nazwane zostało w pracy Nisbetta i Rossa (1980) podstawowym błędem atrybu-cyjnym (ostatnio: błędem korespondencji). Złudzeniu ulega więc zarówno obserwator nieboskłonu wnioskujący z tego co widzi, że Słońce kręci się wokół Ziemi („wschodzi”. „zachodzi”), jak i obserwator społeczny, który przypisuje przyczyny zachowania czynnikom dyspozycyjnym aktora, korespondującym z tym, co jest przedmiotem obserwacji („biegnie dlatego, że mu się spieszy").

Jak się okaże w następnym rozdziale, podstawowy błąd atrybucyjny ma również - wbrew pierwotnym przypuszczeniom samego Nisbetta - swe kulturowe ograniczenia. W tym momencie ważniejsze jest jednak pokazanie. że pierwotny model Kelleya ani też jego rozwinięcie w postaci koncepcji schematów przyczynowych (Kelley. 1972) nie spełniają warunków logiki wyjaśniania przyczynowego, a więc nie mogą służyć jako wzorzec, względem którego porównywane jest myślenie potoczne. Odwołuję się w tym miejscu do artykułu teoretycznego Jasparsa, Hewstone i Finchama (1983). którzy wykazali te niedoskonałości.

Jaspars i współautorzy zauważają, że choć model sześcienny zakłada osiem typów informacji (trzy wymiary o wysokim lub niskim poziomie, czyli 2' = 8). to w typowych winietkach używanych dla jego weryfikacji badacze ograniczali je do trzech’. W szczególności, badacze nawiązujący do modelu Kelleya nie uwzględniają

„|. ,| przypadku wysokiej zgodności wysokiej stałości w czasie i niskiej wyrazistości, ponieważ wymagałby on uniwersalnego prawa dla wyjaśniania, ze coś się przydarza każdemu, zawsze i w każdych okolicznościach. Jeżeli wszystkie jabłka spadają ze wszystkich jabłoni i we wszystkich okolicznościach, niezależnie

od konkretnego bodźca, tr> należy wycofa*¹ się ze śm*u uojdi obserwacji empirycznych w obszar wyobrtzri *fcrv anatabr właściwe wyjaśnienie Jest co prawda wątpliwe, by wczMMKy eksperymentów nad procesami atrybucji byli w stanie duć twe hipotezy wyiasmąiącc z takich praw jak prawo giawna qi izabtaln bowiem sporo czasu zanim ktoć dokonał odkryć**, dlaczego jabłka zawsze spadąjj na ziemię!}, ale mamy pewne dane które pokazują, ar ludzie próbują wyjaśniać pew ne ogól ne zjawiska jako *tvpowr dla naszych czasów* lub dla nas/< i •zachodniej kabury’" (1983, s 13-14}

Autorzy postulują więc, aby psychologia atrybucji szukała modeli normatywnych dla potocznego myślenia przyczynowego w naukowych procedurach wyjaśniania zjawisk obserwowalnych przez prawa ogołne. a nie w koncepcjach tworzonych przez samych psychologów, którzy nie muszą mieć kwalifikacji w tym zakresie

Według mego rozeznania, apel ten nie spotkał się z dużym rezonansem. Celem podjętych wówczas badań było sprawdzenie, czy ludzie w swym porocznym myśleniu kierują się (intuicyjnie) kryteriami wyjaśniania naukowego sformułowanymi przez filozofa nauki Carla Hempla (Hernpeł. 1962 1963: Hempel i Oppenheim, 1953).

Czy potoczne myślenie przyczynowe przypomina logikę wyjaśnień naukowych?

Zgodnie z powszechnie przyjętą koncepcją Hempla odpowiedź na pytanie „Dlaczego^r staje się wtedy wyjaśnieniem naukowym, jeśli obserwowalne wydarzenie zostanie podporządkowane ogólnemu jsrawu empirycznemu, którego jest szczególnym przypadkiem.

Wróćmy do wcześniejszego przykładu związanego z prawem Anhimedesa Dwa obserwowane fakty to unoszący się na powierzchni wody kawałek drewna oraz kamień. który poszedł na dno. Tworzą one tzw. expfanandum, czyli coś. co wymaga wyjaśnienia

A oto ogolne prawo natury li). po które należy się gnąc, aby wyjaśnić te zdarzenia.

/.: Zawsze i wszędzie, jeśli ciężar właściwy (G) ciała stałego (Sł jest niższy od ciężaru właściwego płynu (Pi, w jakim zostało ono umieszczone, wówczas ciało to będzie unosie się im powierzchni płynu (ęlłp); w przeciwnym przypadku, ciało to zatonie (_SZpj.

• • r"l$.P (6$ < Gpj -* _SU_P.

2. n_s j> |G_S > Gp| ■* _sZp.

Drugim elementem koniecznym w procesie wyjaśnienia jest stwierdzenie, że warunki poprzedzające C, o jakich mowa w L rzeczywiście występują w interesującym nas przypadku.

Bw mcor mało kto z badanych byłby u stanie prartworzvc osiem informacji związanych z tym. kto spóźnia się. a kio gdzie i • i-tl* nie spóźnia się, by odpowiedzieć jaka jest przyczyna spóźiueew lua> na seminarium magisterskie Niemniej me ma podstaw, ani -nie rostah onr podane, dlaczego ta dawka informacji ograniczona jmr tk- trapdk i tylko tych ti /ech

Profesjonalny

naukowiec a amator. Wyjaśnianie naukowe a psychologia atrybucji przyczynowych

)<

1

   > kulturowa I Atrybucje przyczynowe, światopoglądy i aksjomaty społeczne