24

szonej mogą pojawiać się w wyniku wojny zewnętrznej, konfliktów wewnętrznych lub obu tych czynników. Rewolucja rosyjska w 1917 roku dokonała się w warunkach zaangażowania państwa w pierwszą wojnę światową, która spowodowała straty terytorialne i doprowadziła do głębokich wewnętrznych rozłamów politycznych. Ruchy rewolucyjne zwykle przybierają na si le w sytuacji suwerenności rozproszonej, jeśli aktualny rząd próbuje sprawować władzę środkami przymusu. Czasami wiąże się to z nagłą odmową lub niemożnością zaspokojenia przez, rząd potrzeb dużych grup ludności, które dotychczas korzystały ze świadczeń państwa. Taka sytuacja wystąpiła we Włoszech po pierwszej wojnie światowej, gdy demobilizacja ponad dwóch milionów mężczyzn w połączeniu z nagłym zniesieniem wojennego racjonowania żywności i kontroli cen postawiła państwo wobec problemu rywalizacji radykalnych ruchów zarówno na lewicy, jak i na prawicy.

Skocpol odmiennie ocenia te same zjawiska. Tilly skłonny jest twierdzić, że ruchy rewolucyjne kierują się świadomym, celowym dążeniem do realizacji własnych interesów i że sposoby dokonywania zmiany rewolucyjnej są „skuteczne", jeżeli prowadzą do urzeczywistnienia tych interesów. Skocpol natomiast uważa, że są to ruchy przeważnie mniej jednoznaczne i zdecydowane w swoich zamierzeniach, a zmiana rewolucyjna w makroskali jest w dużym stopniu niezamierzona konsekwencją podejmowanych przez grupy i ruchy społeczne prób osiągania celów bardziej fragmentarycznych. Rewolucje społeczne w historii współczesnego świata — Skocpol koncentruje się na rewolucji francuskiej, rosyjskiej i chińskiej^ nastąpiły wskutek pojawienia się pewnych strukturalnych runków zmiany w dotychczasowym konkretnym system'¹ władzy. Autorka podkreśla również szczególne znaczenie k°^rr tekstu międzynarodowego w tworzeniu warunków' prowadzi cych do zmiany rewolucyjnej. Twierdzi, że kryzysy rewolucyjne we wszystkich trzech badanych przez nią przypadkach nastąpiły, gdy dotychczasowe rządy, za każdym razem były to monarchie autokratyczne, nie mogły sprostać wymaganiom zmieniającej się sytuacji międzynarodowej, a owa niewydolność pogarszała się jeszcze wskutek wewnętrznych podziałów klasowych. Władze państwowe nie potrafiły przeprowadzić programów reformy wewnętrznej ani pobudzić szybkiego wzrostu gospodarczego, aby oprzeć się zagrożeniom militarnym ze strony innych państw, które z powodzeniem dokonały tych zmian. Powstałe konflikty nasiliły napięcia wewnętrzne do tego stopnia, że spowodowało to załamanie istniejącej struktury państwowej, wywołując trwały kryzys polityczny, wykorzystany przez pojawiające się ruchy społeczne. Jak pisze Skocpol, sytuacja rewolucyjna nie nastąpiła

ze względu na przemyślane działania w tym kierunku ani ze strony zdeklarowanych rewolucjonistów, ani ze strony obdarzonych władzą polityczną grup starego reżimu. Rewolucyjne kryzysy polityczne, których kulminacją było załamanie się administracyjne i polityczne, pojawiły się raczej dlatego, że dotychczasowe imperia znalazły się w kleszczach dwóch przeciwnych sił: zwiększonej konkurencji militarnej bądź ingerencji z zewnątrz oraz ograniczeń narzucanych działaniom monarchy przez istniejące agrarne struktury klasowe i instytucje polityczne*.

Skocpol z pewnością słusznie podkreśla, że głównie rewolucje społeczne nie były po prostu końcowym rezultatem ^celowo zorganizowanych ruchów zmierzających do obalenia dotychczasowego stanu rzeczy. Wydaje się jednak, że prze-

'Theda Skocpol, op. cit., s. 285.

103