2 Czeżowski, Jak rozumieć sens życia 1

Tadeusz CZEŻOWSKI

Jak rozumieć „sens życia”

Celem niniejszych rozważań jest zdanie sobie sprawy ze sposobu rozumienia pytania, które zjawia się w chwilach rozterki wewnętrznej: co to jest sens życia? Czasem w miejsce tego pytania pojawia się inne: co to jest wartość życia? Różne to pytania, choć bliskie sobie — trzeba więc także ustalić, jaki jest ich stosunek; od sposobu rozumienia tych pytań zależy odpowiedź na inną parę pytań niepokojących: czy życie posiada sens i wartość — a jeżeli je posiada, to jakie? Rozumienie zaś zwrotów językowych jest rzeczą dowolną w dużej mierze, także więc terminy „sens życia”, „wartość życia” rozmaicie bywają rozumiane. Wybierając któryś z tych sposobów rozumienia, trzeba dbać o to, by nadawał się on do konsekwentnego posługiwania się nim, to znaczy byśmy nie musieli odstępować odeń przy głoszeniu zdań, które uznajemy za prawdziwe.

Mówimy, że jakieś zestawienie słów ma sens, gdy tworzą składną, dorzeczną całość, tak przeto ma sens wyrażenie „dziś jest sobota”, natomiast nie posiada sensu zestawienie słów „dziś piątku sobota”. Podobnie ma sens utwór literacki, kompozycja malarska, utwór muzyczny, gdy można je ująć myślą w dorzeczną, zwartą całość. Zgodnie z powyższymi przyjmiemy takie rozumienie zwrotu „sens życia”, iż gdy powiadamy: „czyjeś życie ma sens”, to znaczy: „życie tego człowieka tworzy zwartą, dorzeczną całość”.

Kiedy jednak życie ludzkie tworzy taką całość? Rozpatrywane tutaj z naszego punktu widzenia składa się ono z działań, które zmierzają do rozmaitych — określonych przez jego warunki i potrzeby — celów. Cele te nie są między sobą niezależne, lecz układają się tak, iż cele bliższe są środkami dla osiągnięcia celów dalszych. Cele, które nie służą jako środki dla osiągnięcia dalszych celów, nazywamy celami dla siebie lub celami ostatecznymi. Zwykle człowiek uwzględnia w swoich działaniach różne cele jako cele dla siebie; rozrywka, na którą ktoś pozwala sobie dla niej samej w chwilach wolnych od pracy zawodowej, jest takim celem dla siebie, chociaż może być traktowana także jako wypełnienie odpoczynku i środek dla nabrania sił do dalszej pracy. Zdarza się, że różne cele ostateczne są zakładane równolegle, np. ktoś może dążyć jednocześnie do doskonalenia się w zawodzie i w innej jakiejś dziedzinie, w muzyce (jeżeli nie uprawia jej zawodowo), w sporcie. Życie ludzkie jako zespół działań tworzy zwartą i dorzeczną całość, jeżeli cele ostateczne kierujące tymi działaniami układają się harmonijnie, czyli nie sprzeciwiają się sobie, lecz wspierają się wzajemnie. Może być, że wszystkie cele podporządkowują się jednemu celowi ostatecznemu i naczelnemu, który kieruje całym życiem człowieka. Życie poświęcone jakiemuś jednemu wielkiemu celowi, życie całkowicie oddanego swej pracy lekarza, nauczyciela, artysty, odkrywcy jest taką właśnie całością: o takim zharmonizowanym życiu powiemy, że ma sens. Natomiast nie ma sensu życie składające się z działań kierowanych dorywczymi impulsami, nie związanymi żadną jednoczącą je myślą, nieraz niezgodnymi ze sobą — życie z dnia na dzień pod wpływem doraźnych reakcji na okoliczności zewnętrzne.

Czegoś jednak jeszcze brakuje w tym określeniu. Wszak trudno zgodzić się, że ma sens życie dziwaka, który wszystkie swe wysiłki kieruje ku zaspokojeniu manii kolekcjonowania rzeczy bezwartościowych, albo życie wypełnione działaniem zmierzającym do celów niegodnych. Tu właśnie wiąże się sens z wartością. Dla określenia sensu życia nie wystarczy układ jakichkolwiek, byle harmonijnych celów ostatecznych, trzeba owe cele poddać ocenie wartości: dzieje się to w pewien szczególny sposób, dla którego wyjaśnienia wprowadźmy termin „cel godny życia”. Celem działania staje się mianowicie tylko to, co jednostka działająca uważa za dobre. Dobierając cele ostateczne i środki działania, trzeba je dobierać rozumnie. Trzeba przeto umieć odróżnić to, co jest naprawdę dobrym celem postępowania, od tego, co jest nim tylko pozornie, a naprawdę błahe lub złe. Trzeba, po drugie, porównać wartość celu z