2 (3023)

AkkwM OkfHt+Sb**** W

I _ Ałrkyguba Oknpi(ń-Sk*ihxka_________ (2) iStęg panowania narratora lub podmiotu lirycznego. Dyskusji) na len temat ic wydaje się jeszcze zakończona i rozstrzygnięta. Jako udział w niej iiktuję przedstawione tutaj rozpatrzenie problematyki nadawcy, tym razem wikłanego w sieć wielorakich relacji osobowych właściwych literackiemu omunikowaniu, a ześrod kowanych w utworze. Uważałam za słuszne, by te wszystkie pomysły moich poprzedników, które udało mi się zespolić w kohc* ;ntną — z mojego punktu widzenia — wizję sprawy, przyswoić i wy-orzystać. Nie unikałam również prawd oczywistych, jeśli okazywały iię •totnym ogniwem rozumowania Zależało mi bardziej na systematyczności jęcia niż na jego efekiowności.

Podstawowy schemat relacji osobowych zarodkowanych w utworze literac-im wspólny jest wszelkim aktom językowej komunikacji. Zależnie od funkcji cłnionej wobec lego aktu wyodrębniają się trzy główne role osobowe:

1)    nadawcy: tego, który mówi;

2)    odbiorcy lego, do kogo się mówi;

3)    bohatera: tego, o kim się mówi.

Role owe w nieiednakowym stopniu determinują status ontologiczny osobową tożsamość nadawcy, odbiorcy i bohatera. Wprawdzie wszyscy •m mogą istnieć realnie w zewnętrznym wobec tekstu świecie jako określone polecznie indywidua, ale rzeczywiste istnienie bohatera jest z punktu widzenia amego aktu komunikacji najzupełniej obojętne^{1 2 3}. Rola bohatera wypowiedzi okłada jego byt przedmiotowy jako składnika przekazywanej informacji, zatem tylko bierną egzystencję wewnątrzlekstową. Natomiast gdy bohater nerze czynny udział w komunikowaniu, wchodzi tym samym w rolę nadawcy ub odbiorcy wypowiedzi. Obie tc role, choć podobnie jak rola bohatera 'trwalone w semantycznej strukturze tekstu, zakładają jednakże aktywność cwnętrzną: kodowanie i dekodowanie zawartej w tekście informacji, a więc lysponowanie odniesionym do tekstu, ale istniejącym poza nim systemem torm. Dopełnienie aktu komunikacji wymaga więc pozatekslowego istnienia •nrówno nadawcy jak odbiorcy, sam tekst zaświadcza o realnym istnieniu ylko jego nadawcy, natomiast ani z aktu. komunikacji, ani z istnienia ckstu nie wynikają żadne wskazówki co do pozatekstowej egzystencji bohatera.

Konieczności bytowe związane z funkcjonowaniem każdej z trzech oma-vianych ról nie rozstrzygają jeszcze ani osobowej tożsamości, ani liczby isób faktycznie spełniających te role w określonej wypowiedzi. Osób tych noże być wiele, zważywszy nieograniczoną liczbę bohaterów, możliwość wystąpienia zbiorowego nadawcy i zbiorowego odbiorcy, kilku narratorów td. Nie precyzując maksymalnej liczby pozostającego na usługach wypo-

nnrt irr«r wvnowicil/j. Może ona zarówno przedstawiać osobę podmiotu.

W

Rrbr/f atobmr r Itirratkif} konwuiacji

wicd/j personelu, zn hardziej iruimktywnc uwwmm ustalenie dopuszczalnego tu minimum. Niewątpliwie każda i ról może być przypisana innej osobie i (Jan mówi Piotrowi o Antonim), ale możliwe jest również kumulowanie ról:

-    nadawcy    i bohatera    (Jan mówi    Piotrowi    o sobie, tj. o Janie);

-    bohatera    i odbiorcy    (Jan mówi    Piotrowi    o nim samym. tj. o    Piotrze):

-    nadawcy    i odbiorcy    (Jan mówi    sobie, tj.    Janowi o Antonim).

Ostatnia    ewentualność realizuje    się jako    monolog wewnętrzny    Jana    na

temat Antoniego Krańcowym przypadkiem kumulacji ról jest monolog wewnętrzny na własny temat (Jan mówi sobie o sobie, (j. Janowi o Janie). Wszystkie trzy role pełni wówczas jedna i ta sama osoba, meredukowałna w żadnej sytuacji — osoba nadawcy.

Poprzednio sformułowałam opinie, że dopełnienie aktu komunikacji wymaga poza tekstowego istnienia zarówno nadawcy jak i odbiorcy, obecnie opinię tę mogę uśctilic: chodzi o czysto funkcjonalną, a nie osobową * podwójność egzystencji, obie bowiem wymienione role mogą byc realizowane przez jedną osobę.

Rola nadawcy okazuje się szczególnie eksponowana. I to nie tylko ze względu na swą mercdukowalność i obecność w każdej sytuacji komunikacyjnej i na każdym poziomie komunikacji (wewnątrz- i zewnątrztekstowym). ak również dlatego że od mej uzależniony jest układ obu ról pozostałych. Obsadzenie bowiem roli nadawcy (,ja~) określa przydział ról odbiorcy („ty") i bohatera („on”). Piotr me jest odbiorcą dlatego, że jest Piotrem, ale dlatego że Jan się do mego zwraca. Podobnie Antoni jest bohaterem, bo o nim Jan mówi. Cały paradygmat zaimka osobowego oparty jest na , stosunku wobec .ja", czyli wobec nadawcy. Układ zaimków osobowych w obrębie wypowiedzi ma charakter relacyjny i okazjonalny, wraz z knfrjg zmianą na stanowisku mówiącego .ja" od nowa ustala personalne podporządkowania⁴.

Dotychczasowe uwagi wskazywały na pewne determinacje, które określają dzieło literackie na równi z innymi komunikatami językowymi, niezależnie od ich charakteru i stopnia skomplikowania. Dalszy ciąg rozważań dotyczyć już będzie złożonej sytuacji utworu literackiego, nadal jednak traktowanego jako zjawisko, swoiste wprawdzie, ale poddane ogólnym prawidłom językowego porozumiewania się. Za punkt wyjścia przyjmuję przy tym twierdzenie, że każda wypowiedź (a więc i utwór literacki) z jednej strony zaświadcza 'J o znajdującym się poza jej obrębem nadawcy, podobnie jak każdy wytwór zaświadcza o swoim sprawcy, z drugiej zaś przedstawia nadawcę poprzez

1

Zaczyna się liczyć dopiero wówczas, gdy przyjdzie rozstrzygać o genezie lub prawdzi

2

wości przekazywaną informacji. Niniejsza praco pozostawia całkowicie na uboczu proble

3

matykę denoiacyjnych znaczeń tekstu.

4

Na lemat relacji w obrębie paradygmatu zaimków osobowych por. E. Bentctmie. De la subieeliwtó dam le lanfdge\ La nawet defpronoms, Sirwcwre des reintians de ficrsmne Jam le eerht, (w) E. Beimnistc, Problinm de Itngutsiięut głnłrale. Pans 1966, ł 258-266, 251-257. 225-236