318 (39)

34

Problem oboczności: unasienianie // unasiennianie (Na Ile czasowników na u-i(a)ć)

1.    SDor zapisał - pod hasłem unasiennić - unasienniać zootcchn. 'sztucznie zapładniae, wprowadzając nasienie samca do macicy samicy za pomocą strzykawki, pipety itp.; dokonywać inseminacji' - wyrażenie Stacja u u asie n n i a -n i a krów. Z formą tą zetknąłem się też w literaturze fachowej, a mianowicie w książce Delbert G. Carlson, James M. Giffin, Domowy poradnik weterynaryjny dla właścicieli psów (tłum. Dorota Krasnodębska), Wydawca: Grupa „Image", Warszawa 1995, s. 337, gdzie znajduje się rozdział zatytułowany „Sztuczne unasiennianie".

Ale mam sygnały, że w środowiskach zootechnicznych bodaj częściej występuje wyrażenie o formie Stacja u nasię n i a n i a krów. „Jak to powinno właściwie być?"

Problem oboczności unasiennianie -- unasienianie jest problemem słowotwórczym, który można ująć następująco: czy podstawowy dla przytoczonych wyżej rzeczowników czasownik (chyba wtórnie zrekonstruowany) jest może strukturą odprzymiotnikową (u-nasienu-ić, u-na$ienn-iać, wtedy u-nasienn-ia-nie), czy też. jest strukturą odrzeczownikową (u-nasien-ić, u-nasien-iać, wtedy n-nasien-ianie). Ale z przytoczonej w SI )or parafrazy wynika, że jest to struktura odrzeczownikową. Zatem postawię to pytanie inaczej: czy w zapisanej w SDor formie unasienniać występuje przyrostek -ić, czy też przyrostek nić?

Żeby się do lego problemu słowotwórczego, a konkretnie do problemu unasiennianie - unasienianie, jak najbardziej wiarygodnie ustosunkować, trzeba się przyjrzeć strukturze możliwie wszystkich czasowników tworzonych za pomocą „ambifiksu" u-i(a)ć i postawić pytanie: jak się w tym „nadtypie" struktur na u-f(fl)ć struktury od przymiotnikowe mają do struktur od rzeczownikowych. Z rozwiązania tej kwestii ogólnej wyniknie leż odpowiedź na postawione na początku pytanie szczegółowe.

2.    Wypisane z. SDor w zasadzie wszystkie czasowniki na u-i(a)ć ułożę w dwie główne grupy: 1) grupę czasowników odprzymiolnikowych i 2) grupę czasowników od rzeczownikowych. Z kolei czasowniki od przymiotnikowe ułożę w trzy grupy: a) grupę z podstawą przymiotnikową inną niż przymiotnik na -ny, b) grupę z podstawą przymiotnikową na -ny, ale z ucięciom

owego w derywacie czasownikowym, wreszcie c) grupę, najliczniejszą, czasowników z podstawą przymiotnikową na -ny, zachowaną w derywacie czasownikowym w całości. Jako przykłady form czasownikowych będę cytował formy na -ać, w nawiasie przy taczając skróty słowników, w których dany czasownik był po raz pierwszy notowany; też i wtedy, gdy w słowniku wcześniejszym owa forma na -iać nie była odnotowana (co SDor na ogół zaznacza). Za podstawę porządkowania całego „nadtypu" na u-i(a)ć biorę formy wielokrotne na -iać, choć relacje między formami na -ić i owymi formami na -(i)ać układają się różnic; uważam jednak to zagadnienie przy dyskutowanej tu kwestii za rzecz drugorzędną. Nie zwracam też uwagi na problem alternacji o-1! -a- w formach wielokrotnych. Regularnych znaczeń danego czasownika na ogół nic przytaczam, a niekiedy cytowane znaczenie danego czasownika, zapisane w SDor, nieco zmieniam, by podkreślić strukturę słowotwórczą tego czasownika, ale zawsze swoja ingerencję w definicję słownikową sygnalizuję cudzysłowem; nie cytuję tu czasowników o znaczeniu już dość mocno zlek-sykali/.owanym, jak np. ułaskawiać, umartwiać itp.

Zebrany przeze mnie materiał jest następujący:

1 a) Czasowniki utworzone od przymiotników słowotwórczo bardzo zróżnicowanych; wewnętrznie ich nie różnicuję: uciszać 'czynić cichym' (L), udoskonalać, uduchowiać, ujednolicać, ulepszać, ułatwiać, umilać (L), umniejszać (SWil), umożliwiać, unaradawiać (SW), unaukawiać, uniemożliwiać (SW), unieruchamiać (SW), unieszczęśłiwiać (L), unieszkodliwiać (SW), uniezwyklać książk., unosazoiać jęz., upadlać (L), upańshuawiać (SW), upieszczotliwiać jęz., upraszczać (SWil), uprzykrzać (L), urozmaicać (SWil), uruchamiać (SWil), urzeczownikowiać, u rzeczy wisz-czać daw. (SWil), uspółdzielczać, uszczęśliwiać, uszczuplać (L), uświadamiać (SW), uświęcać (SWil), utożsamiać (SWil), utrwalać (L), uweselać (L), uwrażliwiać rząd. (SW), uwypuklać (SW), uwysmuklać, uwznioślać, uzdrawiać (L), uzmysławiać (SW), uzwięźlać (SW).

Wypisanych wyżej czasowników jest ogółem 41, w tym 1 daw. (urzeczy-wiszczać SWil) i I rząd. (uwrażliwiać SW); gdybyśmy tu doliczyli jeszcze kilka tych, którym towarzyszył kwalifikator daw. i przeslarz., t eżrzad., a które? w tym wykazie pominąłem, to liczba ich wzrosłaby do 46.

lb)    Czasowniki mające w swej podstawie przymiotniki na -ny (też na -ki), które to -ny (-ki) w procesie derywacji zostało ucięte: ubarwiać 'czynić barwnym' (SWil), ubezpieczać '«czynić bezpiecznymi, ukwaszać 'robić kwaśnym' (L), uła-gadzać r/.ad. 'czynićłagodnym' (L), uiodzięczać daw. 'czynić wdzięcznym../ (L); ugładzać 'czynić gładkim' (L), ukracać daw. 'czynić krótszym' (L), uniżać '«czvnić niskimi (L). Wyjątkowo z ucięciem -r-\ umaczać 'uczynić mokrym'.

Jest (o w sumie grupa niewielka, licząca - ogółem - 8 przykładów, więc nie pominąłem i tych z kwalifikatorami.

lc)    Czasowniki na u-i(a)ć, utworzone od czasowników na -ny: uaktualniać 'czynić aktualnym', uaktywniać 'czynićaktywnym', uatrakcyjniać, ubczdźwięcz-niać, ucieleśniać 'czynić realnym, «cielesnym»' (SWil), uczynniać med. '«czynić