389

r. W(mpm

OM. I

■coo 'A/rccw<.

sO/W&^SiAj

CSC

2. ZMIENNE KOLEJE IDEI POSTĘPU

Krótka historia idei postępu

Zdroworozsądkowe rozumienie idei postępu wydaje się jasne. Postęp jest jednym z tych pojęć, które za sprawą powszechnego użycia i pozornie jasnej konotacji uważamy na ogól za oczywiste. W rzeczywistości ewoluowało ono przez wieki, stopniowo rozszerzając swoją treść, zyskując powoli współczesne, złożone znaczenie. Intelektualne korzenie pojęcia sięgają daleko wstecz, a od swoich narodzin w zamierzchłej starożytności było ono ogromnie wpływowe. Christopher Dawson nazwał je „roboczą wiarą naszej cywilizacji" (w: Lasch, 1991:43), a Robert Nisbet powiedział: „Przez niemal trzy tysiące lat nie było w zachodniej cywilizacji żadnej idei ważniejszej, a nawet równie ważnej, jak postęp" (1980: 4).

Wytłumaczenia tego trzeba najprawdopodobniej szukać w podstawowych cechach kondycji ludzkiej: ciągłym rozziewie między rzeczywistością a aspiracjami, egzystencją a marzeniami. Nieustanna niezgodność między tym, co ludzie mają, a tym, co by chcieli mieć, kim są, a kim by chcieli być, okazała się prawdopodobnie kluczem do sukcesu naszego nigdy niezaspokojonego, zawsze niezadowolonego, bez przerwy poszukującego i dążącego do czegoś gatunku. Pojecie postępu zmniejsza to egzystencjalne napięcie, dając nadzieję na lepszy świat w przyszłości, głosząc, że jego nadejście jest pewne, a przynajmniej prawdopodobne. W ten sposób zaspokaja pewną uniwersalną ludzką potrzebę i dlatego, mimo wszystkich podnoszonych ostatnio wątpliwości i sceptycyzmu, jeszcze na długi czas pozostanie z nami. Jak stwierdził Sidney Pollard: „Świat wierzy dziś w postęp, ponieważ jedyną alternatywą jest zupełna utrata nadziei" (w: Lasch, 1991: 42).

Pierwsze źródła idei postępu można odnaleźć w starożytnej Grecji. Jej mieszkańcy postrzegali świat w procesie nieustannego wzrostu, stopniowego rozwijania swojego potencjału, przechodzenia przez regularne fazy (epoki), stawania się coraz lepszym. Platon (427-347 p.n.c.) przedstawia w Prawach rozwój organizacji społecznej, wychodząc od pierwotnych prapoczątków, a dochodząc do bardziej rozwiniętych form. Arystoteles (384-322 p.n.e.) śledzi w Polityce rozwój państwa od rodziny i organizacji plemiennej do greckiego pań-siwa-miasta (polis), które uważa za idealną formę polityczną. Protagoras (481—Ul p.n.e.) szczegółowo rekonstruuje postęp w kulturze: cd barbarzyńskiego państwa naturalnego do rozwiniętej cywilizacji. Wszyscy trzej autorzy przyjmują mocne założenie, iż świat może osiągnąć doskonałość zarówno w aspekcie społecznym, politycznym, jak i kulturalnym (Nisbet. 1980: 10-46).

Drugim źródłem idei postępu jest żydowska tradycja religijna. Znaczenie przypisywane biblijnym prorokom i ich proroctwom pokazuje, że historia jest święta, kierowana przez wolę bożą czy opatrzność, a co za cym idzie, z góry ustalona, nieodwracalna i konieczna. Historii ludzkości od samego początku towarzyszy plan, który realizuje się poprzez konkretne, „ziemskie” wydarzenia, prowadząc do ostatecznego ukoronowania w przyszłej „złotej erze", millennium, raju. Przebieg i kierunek historii jest narzucony „z góry”, ma ona jednocześnie charakter postępowy, jako żc stopniowo i nieubłaganie zbliża się do ostatecznego spełnienia. Prorocy czy przywódcy religijni, ludzie szczególnie natchnieni lub obdarzeni charyzmą, potrafią odczytać boski plan historii i przewidzieć bieg ziemskich wydarzeń.

Oba stanowiska intelektualne - greckie i żydowskie - spotykały sic w tradycji judeo-chrześcijańskiej, która miała przenikać zachodnią kulturę przez następne stulecia. Najlepsza prezentację tej unikalnej syntezy można znaleźć w pismach św. Augustyna (354-430). Jćea postępu, zgodnie z powszechnie akceptowaną interpretacją, reprezentuje zsekulary-zowaoą wersję chrześcijańskiej wiary w opatrzność” (Lasch, 1991: 40).

W średniowieczu do pojęcia postępu dodano nowe elementy. Bernard z Chartres i Roger Bacon (1214-1292) zastosowali ten termin do świata idei, twierdząc, że wiedza ludzka stopniowo i kumulatywnie wzrasta przez wieki, coraz bardziej się wzbogacając i doskonaląc. Metafora karłów stojących na ramionach olbrzymów, stworzona przez Bernarda z Chartres (per. Merton, 1965), a spopularyzowana znacznie później przez Izaaka Newtona, odmalowuje sytuację współczesnych myślicieli, którzy widzą lepiej i dalej, ponieważ mogą czerpać z wiedzy zgromadzonej przez swoich poprzedników. Nawet jeżeli sami nie przypominają gigantów, 'są silniejsi mądrością tych, którzy żyli przed nimi. Wynika z tego, że wiedza stale i stopniowo się rozwija. W okresie średniowiecza pojawiają się także pierwsze utopie społeczne - idealistyczne, całościowe wizje ziemskiego raju. doskonałego społeczeństwa, które ma być osiągnięte w przyszłości. Zarysowane przez Rogera Bacona. Joachima z Fiore i innych, stały się popularne w następnych wiekach. Utopie społeczne definiują kierunek, w którym rzekomo zmierza ludzkość. Umożliwiają krytykę teraźniejszości, którą przeciwstawiają ideałowi, utopijnej wizji, dostarczając w ten sposób podstawowej miary postępu.

Do interesującego zwrotu w dziejach idei postępu doszło werze odkryć geograficznych. Stało się jasne, że społeczeństwa ludzkie, kultury, organizacje polityczne i ekonomiczne nie stanowią jedności. Uwidoczniła się olbrzymia różnorodność form życia społecznego w różnych częściach świata. Aby jednak uchronić ideę jedności ludzkości i jej nieuchronnego rozwoju, interpretuje się tę różnorodność w szczególny sposób. Twierdzi się. że wynika ona z faktu, iż poszczególne społeczeństwa osiągnęły różne fazy rozwoju czy postępu. Te bardziej prymitywne znajdują się na niższych szczeblach rozwoju, pokazując bardziej cywilizowanym ich własną przeszłość; z kolei te bardziej cywilizowane reprezentują późniejsze fazy, umożliwiając bardziej prymitywnym spojrzenie w przyszłość. Zakłada się. że istnieje wspólna trajektoria, po której poruszają się wszystkie społeczeństwa. Ujmując rzecz metaforycznie, wyobraźmy sobie drabinę, po której wszyscy się wspinają, tyle tylko, że z różną prędkością i z nierównym powodzeniem; lub ruchome schody, na których wszyscy stoją, tyle tylko, że na różnych stopniach. Na końcu trajektorii, czy też szczycie ruchomych schodów, znajdują się zwycięskie, najlepiej rozwinięte i najbardziej cywilizowane społeczeństwa Zachodu. Taki obraz idei postępu jest rezultatem próby „przekształcenia obserwowanej heierogeniczności w jasno sprecyzowaną homogeniczność: homogenicznosc naturalnego, kierowanego przez człowieka rozwoju wszystkich ludzi, od form najprostszych do najbardziej zaawansowanych, przez które ludzie Zachodu, rzecz jasna, rozumieli siebie" (Nisbet. 1980; 149). Długa historia etnocentryzmu - w centrum znajdował się Zachód, a dokładniej Europa lub Ameryka - typowego dla większości teorii zmiany społecznej zaczęła się właśnie w tamtym momencie.

Okres oświecenia wniósł kilka nowych akcentów do ewolucji pojęcia postępu Jacąues Bossuet (1627-1704) stworzył ideę historii powszechnej, ogólnego, wspólnego dla wszystkich wzoru kryjącego się za historiami poszczególnych kontynentów, regionów czy państw. Zaproponował pierwszą rozbudowaną pericdyzację historii powszechnej. Wyszczególnił dwanaście głównych epok, według których wyznaczany jest nieustający rozwój społeczeństwa, a w szczególności religii. Jean Condorcct (1743-1794)'zaproponował alternatywny