38 (162)

świadczeni skoczkowie („rutyniarze”) odczuwają podobnie jak nowicjusze napięcie, ale potrafią dać sobie z nim radę (opanować go), ponieważ nauczyli się kontrolować emocje. Przykład ten nie tylko dowodzi, że ludzie mogą uczyć się różnych sposobów radzenia sobie ze stresem, ale także wskazuje na to, o czym wspomniałem wyżej, pisząc o strażakach: emocje przeżywają wszyscy, nawet „rutyniarze”, ale jedni radzą sobie z nimi lepiej, inni gorzej, a niektórzy wcale.

Zgodnie z hipotezą M. Reuchlina każdy człowiek dysponuje wieloma sposobami adaptacji, z których jedne są łatwiej, a inne trudniej uruchamiane u tego samego człowieka. Innymi słowy nie istnieje tylko jeden, dostępny człowiekowi, sposób przystosowania się do określonych warunków, a wiele różnych procesów, wzajemnie zastępowalnych, jakkolwiek nie zawsze o tej samej skuteczności. Niektóre z nich mogą utrwalić się u danego człowieka (np. jedni ludzie stale unikają trudnych sytuacji, inni aktywnie próbują poradzić sobie z nimi). Istnieje także duże zróżnicowanie pomiędzy ludźmi w zakresie wykorzystywanych strategii radzenia sobie ze stresem. I tak, niektórzy ludzie w sytuacjach stresowych podejmują działanie, które służy zwalczaniu stresu, uporaniu się z trudnościami, inni zaś koncentrują się przede wszystkim na „obronie” tzn. opanowaniu objawów stresu, zredukowaniu napięcia (np. skupiają uwagę na tym, żeby poprawić swoje samopoczucie). Pierwszą postawę można nazwać zadaniową, drugą obronną. W zakresie każdej z tych dwóch strategii pojawia się dalsze zróżnicowanie pomiędzy ludźmi np. podejmując bezpośrednie działania skierowane na stresory ludzie mogą reagować unikaniem lub ucieczką, albo atakować fizycznie. Mog3 wreszcie stosować zróżnicowane mechanizmy obronne takie jak racjonalizacja czy intelektualizacja, albo techniki tłumienia, wypierania ze świadomości, zaprzeczania lękowi itp* Trudno byłoby sformułować i przedstawić jedną, ^u111'

wersalną receptę, skuteczny przepis na to, w jaki sposób poradzić sobie ze stresem. Sposoby te i ich efektywność zależą od bardzo wielu czynników. Wynikają one z tego, jaki jest człowiek zarówno w sensie biologicznym, jak i psychologicznym tzn. jakie ma cechy i jak funkcjonuje jego organizm, a zwłaszcza układ nerwowy. Ponadto znaczenie ma osobowość człowieka, jego inteligencja, dotychczasowe doświadczenia z sytuacjami stresowymi itp. oraz to, jaka jest „natura” sytuacji stresowej tzn. w jakich warunkach stresowych, jak bardzo złożonych i jak silnie wpływających na człowieka musi on funkcjonować. Ludzie uczą się rozmaitych sposobów radzenia sobie w sytuacjach trudnych np. poprzez naśladowanie innych, albo metodą „prób i błędów”, albo też nie są zdolni wytworzyć żadnej strategii i pozostają bierni. Jest to jednak stwierdzenie mało precyzyjne, bowiem w rzeczywistości nawet jeśli człowiek w sytuacji stresowej pozostaje bierny w sensie ruchowym, to jego organizm może reagować zwiększoną aktywnością np. fizjologiczną czy emocjonalną.

Sposób radzenia sobie ze stresem, który wykorzystamy zależy zatem od rodzaju sytuacji stresowej (inaczej postępujemy, oczekując na zabieg operacyjny, jeszcze inaczej dowiadując się o wygraniu dużej sumy pieniędzy), od intensywności stresu oraz indywidualnych właściwości człowieka.

Zdaniem R. Lazarusa różne sposoby radzenia sobie ze stresem pełnią dwie zasadnicze funkcje. Po pierwsze, służą ^one zmianie sytuacji na lepsze, albo poprzez zmianę własnego zachowania, albo poprzez zmianę otoczenia (aktywność zadaniowa). Druga funkcja polega na opanowywaniu ^eniocji w taki sposób, aby nie wymknęły się spod kontroli (nie okazały się zbyt silne) i nie załamały odporności psychicznej ani nie utrudniły kontaktów z innymi ludźmi (sa-^m°^UsPokajanie). Czasami obie te funkcje mogą być sprzecz-^{ne z}e sobą i nie powodować niekorzystnych skutków,

72

73