39 (344)

I 1 i.-ł> rr.fi, l.i.' Ihrrtińgki. 1> KlWW«5lj    wMif'A),i^-i>r.jwv;'vWmwi_<l:ii>

rSRV)-ł^; DI IM95-0. • 1.; WNPWN »lł

zostaną w pory powstrzymane bądź zrekompensowane innymi oddziaływaniami) jego degenerację i zagładę” (Hull 1997:26);

•    „nieprawidłowe zjawiska w przyrodzie które zagrażają rozwojowi życia, niczażc-gnane w porę mogą przyczynić się do katastrofy lokalnej lub globalnej” (Zięba 1995:9);

•    „stan środowiska, w którym stopień ingerencji człowieka w przyrodę oraz intensywność jej przekształcania przekraczają jego zdolność do samodzielnej kompensacji zachodzących zmian” (Mierzwiński 1991: 118);

•    „destrukcja biosfery przez cywilizację, która zaczęła się dokonywać w drugiej połowie dwudziestego stulecia i które j stopień jest nie tylko ilościowo, ale i jakościowo różny od analogicznej destrukcji we wcześniejszej historii" (Waloszczyk 1996: 17).

Definicje te. skupione raczej na stricte ekologicznych kwestiach, nie są satysfakcjonujące, choć zwracają uwagę na pewne istotne cechy kryzysu. Przede wszystkim wskazują na rzeczywiste zjawiska degradacji środowiska, lecz ignorują dalsze jej skutki, a niekiedy abstrahują od przyczyn kryzysu. Uwypuklony w nich zły stan środowiska, to tylko jeden z objawów, a nie choroba. Chorobą są niewłaściwe relacje między ludzkością a przyrodą, a skutki mają nie tylko charakter przyrodniczy, ale gospodarczy i społeczny. Kryzys to zjawisko odnoszące się do struktury środowisko-cywilizacja. w którym sprawcą i ostatecznym „biorcą” skutków jest człowiek, społeczeństwo. Środowisko oraz system społeczno gospodarczy są nierozerwalnie i wielorako powiązane ze sobą. Zja wisk kryzysowych nie można zrozumieć bez cywilizacji, a cywilizacji bez przyrody, w której istnieje i którą wykorzystuje. Zdefiniowanie kryzysu i racjonalne działanie służące jego rozwiązaniu musi uwzględniać socjokullurowe jego rozumienie.

Dokonując analizy pojęcia kryzysu, nic należy go rozumieć jako ubolewania nad nie spełnionym dążeniem człowieka do szczęścia, czy konsekwenc ji złowieszczych prognoz opartych na złudnym przekonaniu, że rozszyfrowano przyszłe zdarzenia. W takim przypadku kryzys jest jedynie wyrazem frustracji, żc rzeczywistość nic dostosowuje się do naszych wyobrażeń i pragnień (Galar 1997: 119-120). Wychodząc od medycznego ujęcia kryzysu, jako fazy rozstrzygającej między życiem u śmiercią, można określić go mianem przesilenia, okresu przełomu. Kryzys jest pojęciem „lekarza”, a nie pacjenta, przy czym lekarz nie jest pewien diagnozy, lec/ stara się opisać pewną strukturę (za ową strukturę, w przypadku kryzysu ekologicznego, uznać należy system biosfera-cywiliza-cja, w której nastąpiło zdeformowanie powiązań między środowiskiem, społeczeństwem i gospodarką) oraz pojawiające się jej dysfunkcje, zaburzenia, zmiany (Weiz siicker 1990: 170 171). Kryzys nie dotyczy' więc tego, co mogłoby być, tylko tego co jest. ale może przestać być. bo niezbędne po temu warunki ustają (Galar 1997:120). Odnosi się więc do faktów, lecz zawiera także element oceny czy obserwowane fakty rzeczywiście świadczą o tym. że obecny stan „przestaje być”. Ocena zależy nie tylko od wiedzy, ale i od przyjętego obrazu świata i uznawanej hierarchii wartości. Kryzys więc zawsze zawiera element subiektywny. Może pojawić się tylko w święcie istoty świadomej (Zardec-ka-Nowak 1997: 75-90). „W kryzysie znajduje sie podmiot, którego stan, objawiający' się pozornie pozbawionym przyczyny osłabieniem mechanizmów regulacji, jest odbierany przez tenże podmiot jako zagrożenie jego egzystencji” (Thom 1990: 31). Podmiotem kryzysu ekologicznego jest społeczeństwo.

(7

Wobec powyższych ustaleń pojęcie „kryzysu ekologicznego” powinno odnosić się do systemu przyrotla-cywilizacja i z punktu widzenia podmiotu do społeczeństwa. Definicja powinna wskazywać, że kryzys ekologiczny jest spowodowany ludzkimi działania

mi

l\ I3ułr;iń«i G    Ił    srp;. Wmrtwa

ISBN 9?K-Mi1l 15¹55 A V l_:% 1VN PWN 2(i!«

mi. wyborami, decyzjami, a zarazem doświadczany przez ludzi. Należy go traktować nie tylko jako fakl przyrodniczy, ale przede wszystkim społeczny. Można go zdefiniować następująco jest to laki .stan powiązań i zależności między człowiekiem (cywilizacją ludzką) a przyrodą, który powoduje zmiany w .środowisku mogące prowadzić do zahamowania rozwoju społeczno-gospodarczego i niezaspokojcnia niektórych ważnych potrzeb ludzkich'.

4.3. Kryzys ekologiczny a kryzys cywilizacji

Według oceny Światowej Komisji ds. Środowiska i Rozwoju (WCED) kryzys ekologiczny jest tylko jednym z aspektów dynamiki współczesnej cywilizacji zachodniej (Nasza wspólna przyszłość... 1991:21). Do niedawna nasza planeta była traktowana jako „pusty świat” (empty worhl), w którym każda ludzka działalność i ich efekty były poszufladko-wane w odniesieniu do poszczególnych krajów i regionów czy obszarów zainteresowań. Dopiero dynamiczne zmiany, narastanie i kumulacja problemów: społecznych, ekonomicznych. politycznych, moralnych, kulturowych itp.. wskazuje na konieczność ich łącznego traktowania. \ie można mówić o oddzielnych kryzysach. Wszystkie kryzysy są jednym, który ma wiele wymiarów (aspektów, przejawów) - kryzysem współczesnej cywilizacji. Wszystkie te aspekty są ze sobą silnie i wielostronnie powiązane i w ten sposób zależne od siebie. Ta diagnoza nadal jest uw ażana za aktualną, szczególnie w kręgu ekonomii ekologicznej, której zwolennicy wskazują, żc żyjemy w ..pełnym święcie” (ful! world) (por. Barbier i in. 1994; Dały 1996; Fikins 2000; Harley, Dały 2004).

Zjawiska składające się na kryzys współczesnej cywilizacji nawarstwiają się, mają sprzężoną dynamikę i stanowią zespól niekorzystnych zmian grożących przyszłości człowieka. Kryzys ekologiczny jest jednym z aspektów dynamiki współczesnej cywilizacji zachodniej. Wiedza ta ma jednak niewielki wpły w na świadomość społeczną i politykę państw. Politycy i społeczeństwo wiedzą o zagrożeniach środowiska, lecz są przekonani, żc¹ problemy ekologiczne można rozwiązać przez odpowiednie środki ochrony środowiska. Jeżeli jednak mamy do czynienia z kryzysem cywilizacji, jedynym na to lekarstwem jest modyfikacja procesów cywilizacyjnych (Pajestka 1990: 25 26).

W takim ujęciu sformułowania „kryzys ekologiczny'” w zasadzie nie powinno być, ponieważ usuwa ono (i jego stricte ekologiczne definicje) z pola naszego widzenia to co najważniejsze, czyli najgłębsze jego przyczyny (tkwiące w człowieku i jego potrzebach), a zwraca nas ku skutkom, i to często jedynie pierwotnym - środowiskowym. Należałoby raczej używać określenia „ekologiczny wymiar kryzysu cywilizacji’¹.

1

Nie wszyscy specjaliści zgadają się z tezą. ze mam) Jo czynienia z kryzysem ekologicznym, traktowanym zgodnie jako okres ..przełomu", w którym decyduje się nasze ekologiczne być lub me być. W ich ujęciu kryzys ekologiczny można zdefiniować jako wszystkie niebezpieczeństwa i zagrożenia wynikające z istniejącego stanu powiązań między człowiekiem a środowiskiem