44

100 Kazimierz Ajdukicwicz - Zagadnienia i kierunki filozofii

ewolucyjnie, lecz rewolucyjnie. Rewolucyjnie, a nie ewolucyjnie odbywają się też wielkie jakościowe zmiany w ustroju społeczności ludzkich, jakkolwiek przygotowaniem tych jakościowych zmian rewolucyjnych jest długotrwały proces ilościowych zmian, dokonujących się w sposób ewolu-cyjny, stopniowy.

Drugie ze wspomnianych wyżej praw dialektyki, prawo jedności i walki przeciwieństw, dotyczy dynamiki procesów rozwojowych w przyrodzie (wraz ze światem społeczności ludzkich). Głosi ono, że w każdym procesie stawania sią współistnieją zawsze siły przeciwdziałające sobie nawzajem. Każdej z tych sił odpowiada też pewien stan, przeciwny stanowi odpowiadającemu sile drugiej. W ten sposób w każdej fazie procesu stawania sią współistnieją stany przeciwne, które jak gdyby zmagają sią ze sobą. Ze zmagania się tych przeciwieństw wylania się jakiś stan nowy, różny od obu zwalczających się nawzajem. Lecz i ten nowy stan nie utrzymuje sią trwale. Siły, które go utrzymują, budzą bowiem siły przeciwdziałające, dochodzi znów do walki przeciwieństw, i tak odbywa sią to bez końca. Prawo jedności i walki przeciwieństw odpowiada Heglowskiemu prawu triady: tezy, antytezy i syntezy. Dla przykładu weźmy pod uwagą ciało, które znajduje sią w stanie spoczynku i na które poczyna działać jakaś siła. Pod wpływem tej siły ciało nabywa pewnego przyspieszenia, prędkość jego, zrazu równa zeru, stopniowo wzrasta. Wskutek prędkości budzi sią opór tarcia i opór powietrza, które przeciwdziałają sile wywołującej ruch. Walka siły, która ruch wywołała, i oporów, które dążą do jego zatrzymania, prowadzi wreszcie, w chwili gdy siła zrówna sią z oporami, do przekształcenia ruchu, który zrazu odbywał sią w sposób przyspieszony, w ruch jednostajny. Ze zmagania się sił, z których jednej odpowiadał ruch przyspieszony, drugiej - spoczynek, wyłania sią, jako ich jak gdyby synteza, ruch jednostajny.

W prawic tym — obok trafnej obserwacji, iż w każdym procesie stawania toczy się walka sił przeciwdziałających sobie - występuje pogląd, jakoby w każdym takim procesie współistniały stany sobie przeciwne, a nawet sprzeczne. W związku z tym ze strony zwolenników dialektyki podnosi sią opozycja przeciwko pewnym prawom logiki formalnej, a w szczególności przeciw tzw. zasadzie sprzeczności. Zwolennicy dialektycznego materializmu sądzą mianowicie, że każda zmiana, a więc i ruch, implikuje sprzeczność. W uzasadnianiu tego poglądu powołują sią m.in. na argumenty starożytnej szkoły fdozoficznej cleatów, którzy starali się wykazać, iż zmiana i nich są niemożliwe, gdyż samo przypuszczenie, że coś sią porusza, prowadzi do własnego zaprzeczenia, a więc do sprzeczności. Tak na przykład jeden z tych filozofów, imieniem Zenon z Elei, rozumował w sposób następujący: Gdyby wypuszczona z Juku strzała poruszała się, to w każdej chwili swego lotu znajdowałaby się w pewnym określonym miejscu, a więc w każdej chwili swego lotu spoczywałaby w tym miejscu. Ale jeśliby w każdej chwili swego lotu spoczywała, to przez cały ten czas nie poruszałaby się. Przypuszczenie więc, że wypuszczona z łuku strzała porusza się, prowadzi do swego własnego zaprzeczenia, a więc do sprzeczności. Rozumowanie to skłaniało eleatów do wniosku, iż ruchu naprawdę nie ma. Ponieważ jednak świadectwo zmysłów przemawia za tym, iż ruch istnieje, zatem wyprowadzali stąd eleaci wniosek, iż zmysły nas zwodzą i że doświadczenie nie jest wiarogodnym źródłem poznania. Taka była droga wiodąca eleatów do skrajnego aprioryzmu, po której za nimi poszedł Platon i liczni inni myśliciele starożytni. Dialektyczni materialiści są jednakże empirykami i uważają doświadczenie za ostateczne kryterium prawdy. Z rozumowania Zenona wyprowadzają więc wniosek odmienny. Godząc się mianowicie z Zenonem, iż ruch implikuje sprzeczność (tzn., że przypuszczenie, iż coś się porusza, prowadzi do sprzeczności), nie godzą się na wysnuty stąd przez Zenona wniosek, jakoby ruch jako sprzeczny w sobie - nie istniał. Jako empirycy bowiem uznają dialektyczni materialiści rzeczywistość ruchu, albowiem niedwuznacznie się za nią opowiada doświadczenie. Twierdzą więc zarówno, że ruch istnieje, jak i to, że ruch implikuje sprzeczność. Prowadzi ich to do wniosku, że sprzeczność istnieje, że więc zasada sprzeczności, stanowiąca jeden z naczelnych kanonów logiki formalnej, która neguje wszelką sprzeczność, jest fałszywa '.

Przedstawiciele dialektycznego materializmu, formułując swoje poglądy, unikają scholastycznego terminu substancja, nic wypowiadają też swej materialistycznej tezy w słowacli istnieją tylko substancje cielesne. Materializmowi swemu nadają raczej postać twierdzenia głoszącego, że materia jest pierwotniejsza od ducha. Znaczy to przede wszystkim, iż wcześniej była materia niż duch (tzn. życie psychiczne), który wyłonił się później w jakimś dalekim stadium rozwoju materii, i że wobec tego genetycznie nie materia pochodzi od ducha, lecz duch od materii. Kładąc nacisk na pierwszeństwo czasowe i genetyczne materii przed duchem,

¹ Nic wdajemy sią w tym miejscu w dyskusją nad trafnością rozumowań Zenona. Interesujących sią tą sprawą odsyłam do mego artykułu pt. Zmiana i sprzeczność („Myśl Współczesna", 1948, nr 8-9 [27-28], str. 35-52).