44 (391)

44

44

Mesjanizm LITERATURA WIELKIEJ EMIGRACJI

mnienia Podróż mojego życia, ale zostały one wydane dopiero w 1924 r. Czując się na emigracji coraz bardziej obco, w 1872 zdecydował się powrócić do Lwowa, gdzie zmarł.

MESJANIZM

Nie tylko Goszczyński poddał się wpływom towiańszczyzny - w pewnym sensie życie umysłowe emigracji polskiej lat czterdziestych we Francji zostało zdominowane przez idee mesjanistyczne.

Mesjanizm był zjawiskiem dość powszechnym w Europie 1. poł. XIX w. Nie był też niczym nowym - tendencje mesjanistyczne (choć nie określane tym terminem) pojawiały się i w poprzednich epokach w różnych kulturach, najczęściej momentach dziejowych dla tych kultur przełomowych. Stanowiąca fundament myśli mesjanistycznej koncepcja o zbiorowościaeh lub jednostkach szczególnie wybranych przez Boga i naznaczonych do spełnienia misji dziejowej rodziła się równie często w środowiskach trady-cjonalistycznych, co w sferach rewolucyjnych i skrajnie lewicowych, towarzysząc ideom takim jak utopijny socjalizm czy saint-simonizm. Chociaż swe najgłębsze źródła mesjanizm miał w myśleniu religijnym i w biblijnej tradycji narodu wybranego, na jego XIX-wiecznv kształt zasadniczy wpływ miały wydarzenia rewolucji francuskiej i epoki napoleońskiej.

Polski mesjanizm rozwinął się szczególnie bujnie wskutek wstrząsu rozbiorów. Pierwszym myślicielem, który sformułował w tym kontekście tezy mesjanistyczne (i wprowadził pojęcie „mesjanizm”) był Józef Maria Hoene-Wroński (1778-1853), postać niezwykle interesująca i dość ekscentryczna. W młodości uczestnik powstania kościuszkowskiego, zamieszkał następnie we Francji, gdzie - żyjąc w ciężkich warunkach materialnych - poświęcił się dociekaniom filozoficznym. Stworzona przezeń koncepcja mesjanistyczna stanowi część szerszych rozważań filozoficzno-historiozoficznych (które zawarł w ponad stu pracach), a dziełem najpełniej ją wyrażającym jest rozprawa Prodroma do mesjanizmu (1831), w oryginale napisana, jak i inne teksty Wrońskiego, po francusku, aby dotrzeć do jak największej liczby odbiorców. Myśliciel ten, zafascynowany osobowością Napoleona, przypisywał mu kluczową rolę w procesie dziejowym, w którym również każdy naród miał, zdaniem Hoene-Wrońskiego swoją misję do spełnienia; naród polski - wespół z rosyjskim i innymi narodami słowiańskimi - po wyrzeczeniu się przemocy miał doprowadzić ludzkość do jej celów i przeznaczeń absolutnych.

Te koncepcje, w mniejszym lub większym stopniu przenikające do środowisk emigracyjnych, przygotowały je na przyjęcie idei głoszonych następnie przez Andrzeja Towiańskiego, których podjęcie zasadniczo - i na ogól niekorzystnie - wpłynęło na życie emigracji polistopadowej.

Towiański (1799-1878), pochodzący z Wileńszczyzny mistyk i podobnie jak Hoene-Wroński wielbiciel Napoleona, pod wpływem objawienia udał się w 1840 r. do Francji, gdzie nawiązał kontakt m.in. z generałem Skrzyneckim. Świadectwem tej rozmowy był tekst Biesiada z Janem Skrzyneckim, opublikowany w^r 1842 r., jednak nie przez Towiańskiego, a przez środowiska katolickie (zakon zmartwychstańców), chcące w^r ten sposób wykazać absurdalność doktryny Towiańskiego, którego idee i oddziaływanie uznali za bardzo niepokojące. Biesiada stała się głównym te-