4 kleje krochmale i gumy 1

38 ♦ MATERIAŁY

KLEJE, KROCHMALE I GUMY

Poza olejami schnącymi istnieje wiele naturalnych spoiw rozpuszczalnych w wodzie (patrz s. 32-33). Dzielą się na dwie grupy: pochodzenia zwierzęcego - klej, żelatyna, kazeina (z grupy protein) oraz roślinnego - krochmal, dekstryna i gumy (z grupy węglowodorów).

Chemia tych materiałów pozostaje w związku z ich koloidalnym charakterem. Koloid po grecku znaczy klej. Nazwy tej używa się na określenie dyspersji cząsteczek o rozmiarach mniejszych niż cząsteczki zawiesiny, a większych niż cząsteczki roztworu, utrzymywanych w równowadze dzięki ładunkom elektrycznym na powierzchni. Bez tych sił elektrycznych cząsteczki osadzałyby się jak normalna zawiesina. Koloidalną zawiesinę nazywamy zolem, galaretę zaś powstałą z roztworu - żelem.

Naturalne spoiwa rozpuszczalne w wodzie szeroko stosuje się do przyrządzania apretur, jako nośniki do akwarel i jako kleje.

♦ Proteiny ♦

Złożona grupa związków, białek głównie zwierzęcego pochodzenia. Proteiny składają się, jak już dziś wiadomo, nic tylko z łańcuchów aminokwasów. Podstawowe rodzaje spotykane przez artystów:

M albuminy - jak albumina zawarta w żółtku jajka i globulina z białka; oba elementy stanowią ważne składniki tempery jajowej

El kolagen - proteina zawarta w kościach i skórze.

z których wyciąga się żelatynę; używana do nadania kleistości podkładów malarskich

■    klej rybi - uzyskiwany z pęcherzyków rybich; stosowany jako nośnik w akwarelach

■    mukoidy - bardziej złożone proteiny w białku jajka; używane w temperach jajowych

■    fosfoproteiny - jak te obecne w kazeinie, która najczęściej stosowana jest jako spoiwo w odpornych na wodę farbach plakatowych.

KLEJ GLUTYNOWY I ŻELATYNA

Klej jest organiczną substancją koloidalną o zróżnicowanym składzie, otrzymywaną przez odparowanie roztworów uzyskanych z rozgotowanego w wodzie materiału zwierzęcego, głównie skóry i kości. Żelatyna jest czystszą formą kleju z wyselekcjonowanych i oczyszczonych odpadków zwierzęcych.

Nie istnieje żadna jasno określona granica między klejem a żelatyną. Klej to po prostu nic oczyszczona żelatyna; klej wysokiej jakości o odpowiedniej sile i wyglądzie można uznać za żelatynę. Dla celów artystycznych potrzebny jest żel o sile między 130 a 160, według testu Blooma. Jest to standardowy pomiar siły żelu polegający na opuszczeniu cylindra określonych rozmiarów na żel o danym stężeniu i odczytaniu siły koniecznej do przebycia określonej odległości. Żelatyna jest najczęściej stosowana w przygotowaniu kleju do przyklejania podłoży malarskich.

Przygotowanie kleju do przeklejania

Należy użyć do tej czynności sterylnych narzędzi, gdyż klej jest wrażliwy na bakterie (patrz s. 64). Stosunek suchego kleju do wody może wahać się od około 35 g na 1 litr (przy cienkiej warstwie na płótnie) do 75 g na I litr (silne przyklejenie drewnianego podobrazia).

Suchy klej nasiąka aż do chwili zmięknięcia; kleje w granulkach wchłaniają wodę znacznie szybciej niż grube płaty stałego kleju, który musi nasiąkać przez noc. Gdy powstanie delikatna galareta, klej podgrzewa się na łaźni wodnej w temperaturze nic przekraczającej 65°C. Należy przygotować tylko tyle kleju, ile go wykorzystamy; wielokrotne podgrzewanie osłabia bowiem siłę kleju.

Dodatek ałunu wzmacnia lepkość kleju. Niektóre przepisy zalecają dodanie około 10% ałunu