50 51

obiektem. W największym uproszczeniu wyróżnić można następujące fazy tego procesu²:

Rozdział 1. Teorie radykalnej zmiany społecznej, rewolucje

! 1) Fazę początkową, w której uruchomione zostały procesy transformacyjne. Faza początkowa daje się lepiej opisywać w kategoriach transformacji niż przejścia do demokracji, bowiem wiadomo, że stary system ulega rozkładowi, ale rezultat tego procesu jest w najlepszym przypadku niepewny. „Transformacyjna moc”³ danego procesu charakteryzuje się jego zdolnością do zmiany ancien regime’u na nowy system (bez przesądzania, jaki to będzie system).

2)    Faza międzysystemowa, w której stary system przestaje funkcjonować, a zręby nowego systemu dopiero się tworzą. Jeśli owe zręby wskazują że z biegnącej zmiany może się wyłonić system demokratyczny, to faza ta - podobnie jak i następna - lepiej dają się opisać w kategoriach przejścia niż transformacji.

3)    Faza konsolidacji, w której nowy system stabilizuje się, a obowiązujące w nim reguły gry są praktycznie jedynym dostępnym w życiu publicznym sposobem gry interesów i wartości.

Faza początkowa charakteryzuje się ostrym deficytem legitymizacyjnym starego systemu, masowym wycofaniem lojalności wobec instytucji i reguł gry dawnego systemu, a także pojawieniem się protospołeczeństwa obywatelskiego w formie luźno ustrukturalizowanych ruchów społecznych (lub jednoczącego kontestację jednego ruchu), które wyrażają owe wycofanie lojalności wobec starego systemu i przeniesienie jej na kontrelitę. Stary system już nie tylko nie może się reprodukować, ale nawet jego codzienne funkcjonowanie jest tak zakłócone, że w zasadzie jedynym sposobem uniknięcia chaosu jest albo inny system, albo restauracja reguł i logiki dawnego systemu przemocą.

Faza międzysystemowa charakteryzuje się dwoma istotnymi cechami:

1) reguły gry są niejasne, a granica między tym co dozwolone i niedozwolone jest płynna; stare reguły gry dzięki inercji jeszcze działają (aczkolwiek ich

²    Perez-Diaz stosuje inne kategorie analityczne do wyróżniania faz przejścia do demokracji. Według jego podejścia zmiana systemowa jest wiązką trzech, częściowo zachodzących na siebie procesów: przejścia, konsolidacji i instytucjonalizacji. Przejście (transition) jest okresem negocjacji pomiędzy aktorami życia publicznego i ustalania podstawowych reguł gry. Konsolidacja jest szeroko upowszechnionym przekonaniem, że nowy system przetrwa, a jego reguły gry są równie szeroko respektowane w życiu publicznym. Instytucjonalizacja oznacza, że nowy system jest uznawany za prawomocny przez większość społeczeństwa, zaś nowe reguły gry są zinternalizowane zarówno przez polityków, jak i społeczeństwo. (Pórez-Diaz 1996: 15-16). Kategoryzacja ta wprawdzie stosunkowo dobrze opisuje przejście do demokracji w Hiszpanii, ale nie uwzględnia ona faktu, iż początkowa dynamika zmiany wcale nie musi prowadzić do demokracji, a zatem trudno ją opisywać w paradygmacie przejścia (transition).

³    „Moc transformacyjna” jest rozumiana tutaj albo jako uruchomienie przez zrewoltowane masy procesu, w wyniku którego pojawia się kontrelita przewodząca rebelii albo też jako pakt pomiędzy starą elitą a kontrelitę (wspieraną przez masy), który w praktyce prowadzi do upadku stare-

50 go reżimu i otwarcia drogi do utworzenia sip nnmmn ro-Wmi ■

egzekucja jest już niewielka), zaś nowe reguły gry nie tylko me są jeszcze przyswojone przez polityków i społeczeństwo, ale nawet nie są jeszcze do końca zdefiniowane;

Teorie przejścia do demokracji

2) ruch społeczny, stanowiący bazę polityczną kontrelity, zaczyna się różnicować: pewna jego część ulega demobilizacji, a aktywni dotychczas członkowie ruchu wycofują się w obszar życia prywatnego, inna część podlega plu-ralizacji i instytucjonalizacji albo w formie partii politycznej, albo też w formie organizacji funkcjonującej w obrębie społeczeństwa obywatelskiego. Wśród znacznej części wycofanych lub zmarginalizowanych dominuje stan anomii, czyli dezorientacji aksjologicznej, obawa przed niepewnością jutra i generalnie rozczarowanie skutkami zmian (Kolarska-Bobińska 1992).

Faza konsolidacji demokracji charakteryzuję się następującymi cechami:

1)    nowe reguły gry są na tyle rozpowszechnione i zintemalizowane, że stają się praktycznie jedynym regulatorem relacji nie tylko na poziomie makro (instytucje państwa), ale także na poziomie mezzo (obszar działania społeczeństwa obywatelskiego);

2)    nowy system legitymizowany jest choćby w tym sensie, że próby mobilizowania poparcia dla alternatywnego systemu (i alternatywnych reguł gry) nie znajdują istotnego poparcia ani w społeczeństwie obywatelskim, ani w zdemobilizowanej wcześniej części mas, które wycofały się w sferę prywatną;

3)    relacje pomiędzy instytucjami demokratycznego państwa a rozmaitymi agendami społeczeństwa obywatelskiego ewoluują od relacji antagonistycznych do nieantagonistycznych.

W fazie konsolidacji demokracja, wraz z jej procedurami, stała się - używając metafory Linza i Stepana (1996: 5) - „jedyną grą w mieście”. Reguły gry, skodyfikowane w konstytucji, stają się podstawą normatywną całego systemu, a także regulują funkcjonowanie państwa i społeczeństwa obywatelskiego oraz zasady uczestnictwa obywateli w przestrzeni publicznej. Te formalne reguły gry, jeśli nie towarzyszą im zjawiska instytucjonalizacji nieformalnych reguł gry, kryjących się za fasadą instytucji demokratycznych, są uznawane za prawomocne nie tylko w prawie pisanym, lecz także w przekonaniach jednostek, aktywizujących się w przestrzeni publicznej. Jeśli te wszystkie postulaty są spełnione, to demokrację można uznać za skonsolidowaną, zaś przejście do tego systemu za zakończone sukcesem.

Jednak jak pisze 0’Donnell (1997: 46): „wiele nowych poliarchii nie cierpi na brak instytucjonalizacji, ale koncentrowanie się jedynie na wysoce sformalizowanych i złożonych organizacjach nie pozwala nam dostrzec niesłychanie wpływowych, nieformalnych, a niekiedy ukrytych instytucji: klientelizmu i bardziej ogólnie - partykularyzmu”. Warto pamiętać o tej przestrodze, bowiem owe nieformalne, a czasami zinstytucjonalizowane, ale skrywane przed opinią publiczną powiązania i „układy” tworzą „żyzną glebę” dla rozmaitych patologii życia publicznego (będzie o nich mowa w rozdziale ostatnim). W krajach, które wyszły z komunizmu i pomyślnie zakończyły przejście do demokracji konsolidacja systemu jest „podmywana” na dwa sposoby. Z jednej strony mamy do czynienia z inercją nawyków i nieformalnych powiązań, ukształtowanych jeszcze przez poprzedni system. Z drugiej zaś strony - ze strategiami funkcjonowania 51