50 Q

g^gSBPlOBY- STRZYGOM! 9®S

(MM* MUI »••••% Ł*4114f**ui I

Rzadko kiedy możemy stwierdzić, że rodowód jakiejś istoty demonicznej sięga czasów przedchrześcijańskich. Jeśli jednak chodzi o tzw. upiory-strzygonie to z bardzo dużq dozą prawdopodobieństwa można wysunąć przypuszczenie, że związane z nimi wierzenia były dość szeroko rozpowszechnione na bardzo wielu terenach przedchrześcijańskiej Słowiańszczyzny. Jeszcze w połowie XIX w. literat poznański, a zarazem autor pewnych poważniejszych studiów z zakresu badań nad polską demonologią ludową, Ryszard Berwiński, wysunął tezę, że postać upiora wykrystalizowała się dopiero w XVII stuleciu z przeniesionych na teren Słowiańszczyzny z innych etnicznych obszarów średniowiecznych wierzeń w empuzy, lamie, larwy i strzygi. Przeczą temu jednak materiały archeologiczne.

Już wiele dziesiątków lat temu wykopywane były czaszki ludzkie z okrągłymi otworami. Wysuwano wówczas przypuszczenia, że były to ofiary walk lub nawet były to osoby, którym przeprowadzono trepanację czaszki. Zdarzały się jednak wypadki znalezienia czaszek ludzkich przebitych żelaznym klinem lub wielkim gwoździem. W 1870 r. np. w pokładach piasku koło cegielni przy drodze z Piotrkowa Trybunalskiego do wsi Byki odnaleziona została czaszka ludzka przebita na wylot długim kilkudziesięciocentyme-trowym gwoździem. A wreszcie znajdowano szkielety ludzkie, w których wyraźnie zachował się drewniany kołek, którym przebita była głowa lub też pierś. I oto rozpoczęto wiązać pewne wierzenia, znane z badań etnograficznych, z tymi właśnie czaszkami lub szkieletami przebitymi drewnianym kołem lub żelaznym gwoździem. Nie potrzeba tu było daleko szukać. Jeszcze stosunkowo niezbyt dawno na terenach granicznych polsko-ukraińskich i polsko-białoruskich w dorzeczu Bugu w okolicach Brześcia pragnąc, aby zmarły, który jakoby posiadał cechy upiora nie opuszczał grobu, przebijano mu czaszkę gwoździem lub osinowym kołkiem. A tego rodzaju makabryczne zabiegi dokonywane były również na terenie Słowiańszczyzny Bałkańskiej.

Wierzenia związane z upiorami znane były niemal na całym obszarze Słowiańszczyzny, a także na terenie zamieszkiwanym przez ludność węgierską, rumuńską i nowogrecką. Prawdopodobnie od południowych Słowian (Serbo-Chorwatów) przeszła ona do innych ludów na Zachód. Od Słowian też przyjęta została na zachodzie Europy nazwa wampir. W XVIII w. w zachodniej literaturze w różny zresztą sposób omawiana była sprawa wampiryzmu, który miał tam inny trochę charakter niż na terenach słowiańskich. W drugiej połowie XVIII w. w niektórych krajach, jak np. w monarchii austriackiej, władze przy pomocy środków administracyjnych próbowały przeciwstawiać się tym wierzeniom.

Na ziemiach polskich nazwa tej istoty demonicznej była dość różna. Na poszczególnych obszarach występowały nazwy: upiór, wypiór, wąpierz, wampierz lub strzygoń. Nazwa upiór jest pochodzenia ruskiego („upyr”). Natomiast dawna nazwa na terenie etnicznie polskim brzmiała wąpierz lub wampierz. Na niektórych terenach przyjęła się strzyga lub strzygoń, wywodząca się od łacińskiej nazwy podobnej postaci znanej z demonologii zachodnioeuropejskiej. Nazwy były inne, na ogół jednak w wierzeniach ludowych postać ta miała mniej więcej te same cechy. W niektó-

51