63 (184)

I |i-łtrr.r¹l.i.«. Cu-fMn-J-i > K'> vv.-u»l- (Mim vwfaiff^ii^)<Mnnm< :SBV9T¹Jł!-0l-IM«-«.v WNFWK »lł

8

Degradacja gleb

Jednym z najważniejszych elementów środowiska jest gleba. ..Gleba jest to wierzchnia część skorupy ziemskiej, zmieniona pod wpływem czynników klimatycznych, roślinności, zwierząt i wody, kształtująca się w zależności od rzeźby terenu i charakteru podłoża mineralnego. Obecnie w coraz większym stopniu jest kształtowana i modelowana przez działalność człowieka" (Uggla 1977: 17).

Gleba jest dynamicznym, żyjącym systemem, złożonym z materii organicznej i mineralnej tworzącej sieć kanałów i porów wypełnionych płynami i gazami. Chemiczne, fizyczne i biologiczne właściwości gleby są bardzo zmienne. Formuje się tak wolno, żc może być uważana za zasób nieodnawialny. Warstwa 2-3 cm powstaje w ciągu od 200 do 1 lys. lal (Żukowski 1994: 24).

Gleby pełnią wielo istotnych przyrodniczo, gospodarczo i społecznie funkcji:

It Cvr»Mf\«> lvhrwrt,l- II Kir\;wtki,'). b.-<W nwwibpiwiii■-/■!«. \V.ii»/»w.i ?(i;8 ISBN »?8-M4M5«K II. «• bv WN PWN :»:«

•    są źródłem informacji: „przechowywane” bywają w niej artefakty archeologiczne i okazy paleontologiczne;

•    maja znaczenie klimatyczne jest w nieb związane ok. 3 razy więcej węgla niż w biomasie ponad gruntem i dwa razy więcej niż w atmosferze.

8.1. Formy i skala degradacji gleb

Degradacja gleby oznacza zmiany jej właściwości fizycznych, chemicznych i biologicznych. Wpływają one na pogorszenie ekologicznych warunków życia ludzi, produkcji środków żywności oraz estetycznych walorów krajobrazu. Rozróżniamy degradację rzeczywista i względną. Pierwsza ma charakter trwały, a druga przejściowy (Siuta 1985:25).

Degradacja rzeczywista oznacza trwałe obniżenie lub zniszczenie aktywności biologicznej gleby. Pogarsza stan higieniczny środowiska, ekologiczne i produkcyjne wartości roślin. wartość pokarmową i technologiczną plonów. Do podstawowych form degradacji rzeczywistej gleby zalicza się (op. cii.: 25):

•    wyjałowienie ze składników pokarmowych i naruszenie równowagi jonowej.

•    zakwaszenie i alkalizację środowiska.

•    zanieczyszczenie składnikami fitotoksycznymi.

•    zasolenie,

•    nadmierny ubytek próchnicy,

•    przesuszenie.

•    zawodnienie (przewilgocenic),

•    erozję,

•    zniekształcenie struktury,

•    zniekształcenie rzeźby terenu,

•    mechaniczne uszkodzenie i zniszczenie poziomu próchniczego,

•    zanieczyszczenie mechaniczne,

•    techniczno przestrzenne rozdrobnienie powierzchni biologicznie czynnej,

•    zanieczyszczenie biologiczne.

Degradacja względna jest to przeobrażenie struktury, cech gleby, w sposób stopniowy lub skokowy, bez zmiany jej aktywności biologicznej. Zmiana pH od kwaśnego do obojętnego (następująca wskutek oddziaływania zanieczyszczeń przemysłowych), która dla roślinności lasu iglastego stanowi poważny czy nnik degradujący, dla roślin uprawnych jest korzystna. Produktywność gleby nie zmienia się, lecz jedynie możliwości jej użytkowania (z leśnego na rolniczy) (op. dt.).

Wiele gleb zostało zdegradowanych już przed wiekami. Jak się szacuje, łączne straty gleb w historii ludzkości wyniosły ok. 2 mld ha, czyli więcej niż obecnie zajmują grunty orne! (Ud 1991), 1994, za Pimcntel 2006: 123). Obrazem dawnych zniszczeń są np. zdegradowane gleby dawnej kolebki rolnictwa w Iraku, gdzie dziś 50% powierzchni stanowią nieużytki. Skalę degradacji gleb na święcie przedstawia tabela 8.1.

Przyczyny degradacji obejmują: przepasienie (35%), wylesianie (30%), rolnictwo (27%), eksploatację roślinności (?%•) i przemysł (1%) (IJNEP, Global... 2003: 64).

Najpoważniejszą konsekwencją degradacji gleby jest jej wpływ na zapewnienie odpowiedniej i stabilnej podaży żywności. Inne źródła żywności (np. morza i oceany) mają marginalny udział (0.3%) w globalnym bilansie produkcji żywności. Powoduje

iii

1

   jako rezerwuar substancji odżywczych i wody dostępnych dla roślin są podstawą produkcji biomasy: wskutek tego stanowią kluczowy komponent wszystkich ekosystemów lądowych i umożliwiają ludziom produkcje żywności, drewna i włókien;

•    ze względu na swą porowatość są znaczącym rezerwuarem zasobów wodnych; pogarszanie porowatości powoduje pogorszenie warunków wodnych życia roślin i produkcji rolnej. zmniejszenie retencji, nasilenie spływu powierzchniowego;

•    są centralnym czynnikiem determinującym reakcję ekosystemów na zanieczyszczenia, zapobiegają zanieczyszczeniu wód gruntowych i łańcuchów pokarmowych (jest to istotne, ponieważ np. 65% mieszkańców Fu ropy pozyskuje wodę do picia z. zasobów gruntowych); filtrują, buforują i transformują substancje, które mogą być toksyczne dla żywych organizmów w optymalnych warunkach 99% pestycydów jest przekształcane w związki nietoksyczne w wierzchniej warstwie gleb ornych (Europa ’.v Erwironmcnt... 1995: 148);

•    są środowiskiem życia wielu organizmów; w wierzchniej warstwie 30 cm na I ha występuje przeciętnie 25 t organizmów: z tego 10 t bakterii (Actinomycetes). 101 grzybów, 4 i dżdżownic i 1 l innych organizmów (skoczogonki. równonOgi, pająki, chrząszcze, ślimaki, gryzonie) (op. ar.: 149),

•    są fizycznym podłożem do rozwoju infrastruktury oraz źródłem surowców, takich jak: piasek, glina, żwir, torf;