6

112 Część II. TRZY WIELKIE WI2J£ HISTORII

112 Część II. TRZY WIELKIE WI2J£ HISTORII

pojęciu „telesis" uznał mc 14. Zmiana o charaktę

domi. (Ponownie musimy zaznaczyć wyjątkowość stanowiska Lestera Warda, który w swoim diwość zorientowanej na cel, zaplanowanej zmiany), ze ewolucyjnym jest uznawana za równoznaczną z postępem; skutkuje ciągłym ulepsz: niem społeczeństwa,, poprawianiem warunków życia ludzi. Przedstawiciele najbardziej klasycznego ewolucjonizmu wyznawali pogląd, charakferyślycz-ny dla optymistycznego k matu ich epoki, że „cywilizacja podążała, podąża i będzie podążać w pożądanym kicrunl u" (Bock, 1978: 40). Godnym uwagi wyjątkiem jest Fcrdinand Toennies, który jako picr\yszy ostrzegał przez .<lepą wiarą w korzyści płynące ze zmiany.

Słabości klasycznego cw< Iticjonizmti

Wszystkie wymienione w^żej założenia są wysoce dyskusyjne. Można jc krytykować i odrzucać na gruncie: teoretyoznym, jeżeli prowadzą do nieprzekonujących wniosków lub zmuszają do przyjęcia niemożliwych do obrony założeń; empirycznym, jeżeli nic znajdują potwierdzenia w faktach życia społecznego i są sprzeczne ze świadectwami historycznymi; moralnym, jeżeli naruszają lub podważają powszechnie akceptowane wartości. W rzeczywistości podążano za wszysUj mi wymienionymi liniami krytyki, co doprowadziło do załamania i czasowego upadku teorii^u—**    ^:    *    — ^:~^ł'"

nic już w odnowionej fo 1. Wiciu profcsjonaln

wolucji w pierwszej połowie XX wieku. Pojawiła się ona ponow-c około lat pięćdziesiątych pod nazwą ncocwolucjonizinu. h historyków zakwestionowało założenie o ogólnym wzorze lub logice dziejów. Szczegółowe, dotyczące konkretnych przypadków, oparte na faktach badania skłoniły ich do zajęcia przeciwnego stanowiska, „ewentystycznego", „idiograficzne-go‘\ kładącego nacisk na zależny od konkretnych warunków i przypadkowy charakter zdarzeń historycznych. Nawet ci, którzy przyjmowali perspektywę „nomotetyczną”, dopuszczając istnienie prawidłowości i wzorów w historii, nadawali im zasięg ograniczony - do epoki, okresu, regionu, państwa narodowego - i odrzucali możliwość zastosowania ich do całej ludzkości. Byli gotowi formułować „prawa dotyczące historii” (konkretnej historii tego czy innego kraju, tej! lub innej epoki), ale nic „prawa historii” (rozumiane globalnie) (Mandclbaum, 1957). Gnjiitowna krytyka filozoficzna i logiczna tego założenia pojawiła się później w pracy KarlajR. Poppera (1989), która zostanie omówiona w rozdziale 12.

2.    Założenie, żc całe społeczeństwo ludzkie podlega zmianie o charakterze ewolucyjnym, uległo zakwestionowaniu w obliczu nowych świadectw olbrzymiego pluralizmu, różnorodności, hctcrogenliczności ludzkich populacji; plemion, społeczności lokalnych, państw narodowych, cywj izacji. Ich silnie indywidualna tożsamość, względna autonomia i izolacja skłoniły wielu antropologów społecznych do traktowania ich jako odrębnych jednostek i śledzenia ich oddzielnych ścieżek ewolucyjnych.

3.    Przesadnie zorientowana na integrację, organiczna wizja społeczeństwa uległa podważeniu na skutek powszechnie obserwowanych konfliktów, napięć, notorycznej tlys-funkcjonalności niektórych instytucji i wzorów społecznych oraz względnej funkcjonalnej autonomii pewnych segmentów lub aspektów społeczeństwa. Okazało się, ż.e komponenty społeczeństwa niekoniecznie przyczyniają się do trwania całości, a często mają działanie wręcz szkodliwe i desuulcyjne. Nowy konfliktowy model społeczeństwa nic pasował do ewolucjonistyczncj interpretacji zmiany.

4.    Zauważono także, żji przytłaczająca większość zmian społecznych ma ograniczony zasięg i przybiera charakttjr zmian w systemie, zachodząc w ramach pewnego cle-mentu społeczeństwa raczej niż między różnymi elementami. Stąd za nieuzasadniony uznano nacisk na znacznie rzadsze, mające fundamentalny charakter zmiany systemu. Wskazywano również na to, iż jedynie niewielką część zmian w systemie można bezpośrednio powiązać ze zmianami systemu, uznać za ich wymogi czy współde-tenninanty. Większość zmian w systemie bądź jest neutralna w odniesieniu do całego systemu, bądź zapewnia raczej reprodukcję niż transformację.

5.    Absolutyzacja zmiany była związana z ogólnym nastawieniem epoki nowoczesnej, w której postrzegano ją jako zjawisko oczywiste i, co więcej, jako wysoce pożądaną właściwość życia społecznego. Ten pogląd podważyły szybko zbierane świadectwa antropologiczne i historyczne. Wskazywały na dłuższe okresy stabilności, stagnacji i zachowywania tradycyjnych wzorów jako zjawiska typowego dla wczesnej historii. Ciągłość musi być traktowana jako co najmniej równie „naturalna” jak zmiana.

6.    Zauważono, że pojedynczy, unikalny proces zmiany jest jedynie abstrakcyjnym pojęciem nie mającym podstaw ontologicznych. Ma charakter jedynie nominalny, nic istnieje w rzeczywistości. Tak naprawdę istnieje mnóstwo cząstkowych procesów, które mogą być wzajemnie niezależne, paralelnc, krzyżujące się, zachodzące na siebie, wzmacniające się albo ze sobą sprzeczne. Obserwujemy i możemy liistorycznie udokumentować wybrane procesy, takie jak urbanizacja, industrializacja, migracje, proletaryzacja, sekularyzacja lub demokratyzacja etc., ale nic „zmianę społeczną" jako taką.

7.    Zakwestionowano jednokierunkowość ewolucji na podstawie ogromnej liczby przypadków odwróceń trendu, zwrotów, załamań, kryzysów lub nawet całkowitego upadku państw czy cywilizacji. Kiedy w centralnych obszarach społeczeństwa ludzkiego zachodzą procesy o charakterze regresywnym, trudno je zlekceważyć jako nieistotne. W rzeczywistości powodują one czasowe odwrócenie procesu dziejowego na znacznie większą skalę. Pomyślmy o upadku cywilizacji Greków, Rzymian czy Majów i wpływie, jaki miały wtedy te wydarzenia na cały świat. Od-różnicowanie, homogenizacja, rozproszenie i dezorganizacja zachodzące na dużą skalę są częstymi zjawiskami historycznymi, które nie pasują do sposobu myślenia ewolucjonistycznego (Tiryakian, 1985c: 118-134; 1992:78-96).

8.    Ideę unilincamego procesu ewolucji, biegnącego rzekomo wzdłuż jednej trajektorii, odpiera się trzcina rodzajami argumentów'. Niektóre mówią o jakościow>ych różnicach między społeczeństwami i niemożności ich uszeregowania na wspólnej skali zróżnicowania, dojrzałości lub postępu. Niektóre społeczeństwa niezachodnie, a przynajmniej niektóre ich instytucje, musi się traktować po prostu jako odmienne, a nie zacofane. Empiria dostarcza dowodów, że możliwe jest istnienie lokalnych, swoistych trajektorii ewolucyjnych różnych regionów, cywilizacji i kultur. „Horyzontalna wizja historii” (Smith, 1976: 40) zakładająca, że to, co następuje później, jest po prostu inne, wydaje się bardziej adekwatna niż „wizja werty-kabia", która wszystko, co następuje później, umieszcza na wyższym punkcie skali. Inne argumenty kieruje się przeciwko nastawieniu etnoccntryczncmu i wierze w najwyższą wartość zachodnich instytucji lub stylu życia jako najwyższego punktu na skali ewolucyjnej. Przeciwne stanowisko relatywizmu kulturowego uznaje się za moralnie właściwsze. Jeszcze inne argumenty przywołują teoretyczną ideę dyfuzji. Jeżeli, jak głoszą ewolucjoniści. społeczeństwa na różnych poziomach ewolucyjnego rozwoju współegzystują w tym samym czasie historycznym, nic ma powodu przypuszczać, że ich rozwój w przyszłości, podążający oddzielnymi, wzajemnie niezależnymi ścieżkami, będzie po prostu powielał jeden ogólny scenariusz ewolucji. Jest dokładnie odwrotnie: społeczeństwa stają się od siebie wzajemnie za-