6 (1783)

oraz właściwości psychiczne dzieci i młodzieży, będących przedmiotem oddziaływań wychowawczych.

Wychowanie można analizować w aspekcie systemu instytucji wychowujących, które funkcjonują w danym społeczeństwie. Zadaniem analizy jest określenie ich struktury, form organizacyjnych, podstaw prawnych. Można również porównywać systemy organizacyjne instytucji wychowawczych istniejące w różnych krajach oraz w różnych okresach rozwoju społeczno-ekonomicznego. Tymi aspektami procesu wychowania zajmują się historia wychowania, pedagogika porównawcza, teoria organizacji systemów szkolnych.

Wychowanie jest systemem oddziaływań wychowawczych rodziny, przedszkola, szkoły, organizacji dziecięcych i młodzieżowych, różnych instytucji kulturalnych, oświatowych, sportowo-turystycznych. W odniesieniu do nich wyróżniamy wychowanie rodzinne, przedszkolne, szkolne, wychowanie realizowane przez harcerstwo, samorząd szkolny, dom kultury, klub sportowy. Osoby realizujące związane z tym cele (np. rodzice, nauczyciele, działacze kulturalni) nazywamy wychowawcami, a dzieci i młodzież będące przedmiotem oddziaływania wychowawczego — wychowankami.

Wychowanie można traktować jako wynik zamierzonego, ukierunkowanego, wyznaczonego przez społecznie akceptowane cele oddziaływania wychowawcy na wychowanków. W tym znaczeniu wychowują rodzice świadomie zmierzający do ukształtowania u swych dzieci prawdomówności, zamiłowania do porządku, umiejętności wykonywania w domu różnych prac, wychowuje nauczyciel celowo stosujący określone metody oddziaływania wychowawczego, aby za ich pośrednictwem wytworzyć u swych uczniów sprawność myślenia, punktualność, obowiązkowość.

W szerokim rozumieniu wychowanie to wszelkie oddziaływanie otoczenia społecznego na jednostkę. W tym znaczeniu mówimy, że kogoś ,.wychowała ulica” lub że „wychował się w rodzinie alkoholika”. W powyższych sytuacjach występuje określone oddziaływanie środowiska społecznego na jednostkę, nie jest ono jednak ani zamierzone, ani społecznie akceptowane.

Właściwsze wydaje się być ograniczenie pojęcia wychowania do oddziaływań celowych, zamierzonych, przynoszących pozytywne efekty społeczne. Obok nich należy uwzględnić niezamierzone wpływy różnych składników środowiska związane niejednokrotnie z oddzia-

ływaniem istniejących struktur subkultury, np. subkultury przestępczej lub subkultury wytworzonej przez narkomanów. Subkulturę tworzą nakazy, normy, wartości wytworzone przez grupy nieformalne, sprzeczne z istniejącym w danym społeczeństwie systemem kultury oraz wpływające destrukcyjnie na wypracowane przez nią oddziaływanie wychowawcze.

Ujmowane w aspekcie socjologicznym wychowanie jest określane jako proces adaptacji społecznej jednostki. W ujęciu F. Znanieckiego „wychowanie to działalność społeczna, której przedmiotem jest osobnik będący kandydatem na członka grupy społecznej i której zadaniem, warunkującym faktycznie jej zamiary i metody, jest przystosowanie tego osobnika do stanowiska pełnego członka”.^{1 2} Stanowi to podstawę przygotowania jednostki do wykonywania zadań wynikających z jej roli społecznej.

Socjologia traktuje wychowanie jako proces przyswajania dziedzictwu kulturalnego, określany też jako wrastanie w kulturę. Obejmuje ono rodzimą kulturę narodowy, którą tworzą tradycje historyczne, spuścizna kulturalna minionych pokoleń, współcześnie występujące zjawiska społeczne i kulturalne. Składnikiem dziedzictwu kulturalnego są również najbardziej wartościowe składniki kultury⁷ ogólnoludzkiej w zakresie nauki, sztuki, literatury pięknej.

Jeśli traktowuć wychowanie jako proces adaptacji do środowiska społecznego, to jego funkcja polega na internalizacji wytworzonych w tym środowisku wzorców⁷ kultury oraz sprawnym wykonywaniu zadań wynikających z roli społecznej. Zakładając, że model kultury⁷ wyznacza przebieg społecznej adaptacji jednostki, proces wychowania zostaje zakończony, gdy⁷ osoba wychowywana zapozna się z tym modelem oraz go zaakceptuje, co zazwyczaj ma miejsce po ukończeniu nauki oraz osiągnięciu dojrzałości.

Taki sposób traktowania wychowania nie • uwzględnia szy⁷bkiego rozwoju współczesnej nauki, techniki i cywilizacji, potrzeby⁷ stałego wzbogacania posiadanej wiedzy i umiejętności, modyfikowania swy⁷ch postaw⁷, aspiracji, wartości stosownie do zmian zachodzących w⁷ otoczeniu. Z tego względu proces wychowania nie ogranicza się do okresu dzieciństwa i młodości oraz nie zamy⁷ka wraz z ukończeniem szkoły⁷

13

1

F. Znaniecki Socjologia wychowania. Warszawa Komisja Pedagogiczna WRi OP

2

1928, s. 25.