75 (158)

zanej tam rewolucji socjalnej wymiar dziejowej konieczności, klęsce zaś arystokracji - charakter kary z woli Opatrzności. Drugie motto jest kluczem do zrozumienia statusu bohatera. Dramatyczny dylemat Hamleta odzwierciedla bowiem konflikt tożsamości męża, poety i przywódcy arystokracji skupionych w jednej osobie - hrabiego Henryka, który podobnie jak postać z tragedii Szekspira zna swoje powinności, ale nie potrafi im sprostać.

Podwójne motto znajdziemy również przed Fortepianem Szopena Cypriana Kamila Norwida: Muzyka jest rzeczą dziwną (Byron), Sztuka? - to sztuka i oto wszystko (Beranger). Oba mają konstrukcję definicji, ale nie wyjaśniają zawartych w nich pojęć. Wskazują raczej na niemożność precyzyjnego określenia, czym są muzyka czy sztuka. Dlaczego więc Norwid sięgnął po te wypowiedzi? To właśnie one sprawiają, że Fortepian Szopena staje się nie tylko hołdem dla wielkiego kompozytora, lecz również traktatem estetycznym, w którym

■ Cezary Baryka Damięcki) z Karol (Urszula Grabows Przedwiośnie, rez

do końca nie akceptuje ofiarniczej, straceńczej postawy mtodego spiskowca, broni jednak jego szlachetności i moralności, które powstrzymują go przed popełnieniem zbrodni królobójstwa.

Autor Nie-Boskiej komedii Zygmunt Krasiński sięgną) do dzieła Dantego. Zawarte w tytule przeczenie nawiązuje do pojawiającego się kilkakrotnie w dramacie pojęcia „igrzyska szatana”. co prowadzi do konkluzji na temat konfrontacji zta i dobra w dziejach ludzkości i interpretowania tytułowej „komedii" jako „szatańskiej". Przed utworem pojawiły się dwa motta: Do błędów nagromadzonych przez przodków dodali to, czego nie znali ich przodkowie - wahanie się i bojaźń: i stało się zatem, że zniknęli z powierzchni ziemi, i wielkie milczenie jest po nich (Bezimienny), Być albo nie być, oto jest pytanie (Hamlet). Pochodzenie pierwszego nie jest jasne. Możliwe, że autorem tych słów jest sam Krasiński. Odnoszą się one do tej części utworu, którą określa się mianem dramatu społecznego, i dzięki biblijnej stylistyce nadają ukapoeta podejmuje próbę ukazania fenomenu sztuki nieśmiertelnej, opierającej się niszczącemu działaniu czasu i człowieka. Tytuł utworu otwiera dodatkowe możliwości. Spolszczenie nazwiska Fryderyka Chopina wiąże się z widocznym w tekście podkreślaniem wartości narodowych jego muzyki. Natomiast stowo ..fortepian” znajduje rozwinięcie w poetyckim opisie przemiany kompozytora w chwili śmierci w instrument, co symbolizuje nieśmiertelność dorobku artysty, jedność życia i sztuki.

2.2. Komentarz.

Czasami motto tylko komentuje treść utworu lub też wprowadza w temat.

Odbicie własnych przeżyć autora, a także zamknięcie pewnego etapu jego życia sugeruje cytat z Petrarki umieszczony przed Sonetami odeskimi Adama Mickiewicza: Kiedy bytem po części innym człowiekiem niż jestem. Bez tych stów ów cykl erotyków zbyt wyraźnie pozostawałby w sprzeczności z legendą „kochanka Maryli” kreowaną z całą konsekwencją w innych utworach Mickiewicza. Natomiast sięganie do twórczości włoskiego prekursora renesansu i piewcy sztuki miłości to dowód na to, że w romantycznym poecie istnieć może zarówno bajroniczny ból mitości, jak i skłonność do salonowego flirtu. Do konwencji tego ostatniego dostosowane są tytuły niektórych utworów z cyklu, np Dzień dobry. Do widzenia. Wizyta

Krótkim, wymownym komentarzem do zapisu hitlerowskich zbrodni są słowa Ludzie ludziom zgotowali ten los poprzedzające Medaliony Niezwykle surowy, ascetyczny w formie utwór Zofii Nałkowskiej pozbawiony jest w zasadzie odautorskich refleksji. Wyjątek stanowią ostatnie opowiadanie Dorośli i dzieci w Oświęcimiu tytuł całości (medalion - owalna fotografia, portret lub miniaturowe pudełeczko noszone na szyi) wskazujący na funkcję upamiętniania ofiar wojny i obozów oraz właśnie motto. Nie wyraża ono jednak żadnych emocji, te bowiem uwolnią się podczas lektury, skłania raczej do zastanowienia nad trudnymi do zrozumienia zjawiskami, które są dziełem cztowieka. Nie ma w tym komentarzu rozróżnienia na Niemców i przedstawicieli innych narodowości, bo przecież żadnej nacji nie można jednoznacznie przypisać zla.

Dość szczególnym przypadkiem wykorzystania motta jest Inny świat Gustawa Herlinga--Grudzińskiego. Poprzedza ono nie tylko caty tekst, lecz także pojawia się przed wieloma rozdziałami tego utworu. Wszystkie cytaty pochodzą z książki Fiodora Dostojewskiego Zapiski

B Czasami motto tylko komentuje treść utworu lub też wprowadza w temat

75