93

198 MORFOLOGIA

wyraźnie w użyciu, ponieważ bardzo często zastępują rzeczownik w dopełniaczu, np. krzew różany = krzew róży, fabryka obuwnicza = fabryka obuwia, orle gniazdo - gniazdo orła.

Podobnie jest z przymiotnikami od wyrażeń przyimkowych, por. lek przeciwgorączkowy = lek przeciw gorączce, zastrzyk dożylny - zastrzyk do tyły, bezpański pies = pies bez pana. Poza takimi użyciami, jak już wspomnieliśmy, istnieją liczne połączenia rzeczowników z przymiotnikami odrzeczownikowymi, których parafrazy są o wiele bardziej rozbudowane, np. elektrownia atomowa 'elektrownia wytwarzająca prąd za pomocą energii pochodzącej z rozszczepiania atomów’.

Do niewątpliwych derywatów mutacyjnych możemy zaliczyć jedynie te, które są utworzone za pomocą formantów wyspecjalizowanych w wyrażaniu tylko jednego znaczenia. Formanty takie należą do wyjątków. Są to dwa formanty przyrostkowo-fleksyjne: -owat-y wyrażający podobieństwo określanego przedmiotu do przedmiotu, którego nazwa jest podstawą przymiotnika, np. gruszk-owaty 'podobny do gruszki’, kabłąk-owaty 'podobny do kabłąka’, oraz -at-y, który tworzy przymiotniki określające przedmiot przez wskazanie na jego charakterystyczną część, np. brod-aty mężczyzna 'mężczyzna, którego charakterystyczną cechą jest broda’. Tu też zaliczymy derywaty z formantami przedrostkowo-przyrostkowo-fleksyj-nymi, w których znaczenie przedrostków jest jednoznaczne, jak w anty-'przeciw’, por. spisek anty-rząd-owy 'spisek skierowany przeciw rządowi’, pro- 'popierający’, por. partie pro-rząd-owe 'partie popierające rząd’, śród-'wewnątrz’, por. żegluga śród-ląd-owa 'żegluga wewnątrz lądu’, trans-'przez, poprzez’, np. lot trans-atlantyc-[s]ki 'lot przez Atlantyk’.

3.3. Przymiotniki odliczebnikowe

Należy w tym miejscu przypomnieć, że pewne grupy leksemów, tradycyjnie umieszczanych wśród liczebników jako tzw. liczebniki porządkowe, wielorakie, wielokrotne i mnożne, z powodu funkcji składniowej i odmiany zaliczamy do przymiotników. Większość z nich wchodzi w synchroniczne relacje słowotwórcze z liczebnikami, które pozwalają nam odtworzyć schematy słowotwórcze i funkcje formantów. Opisujemy je dla kompletności obrazu słowotwórstwa, ale nie służą one w zasadzie do pomnażania przymiotników tego typu, ponieważ ich zbiór potrzebny w języku jest pełny.

3.3.1. Przymiotniki szeregowe

Ich podstawy stanowią liczebniki główne. W derywatach od liczebników 5-90 formantem jest zastąpienie końcówek liczebnikowych przymiotnikowymi, a towarzyszy mu w większości wymiana spółgłosek miękkich na twarde (i ewentualnie oboczności samogłoskowe), np. pięć-0 —> piąt-y, osiem-0 —» ósm-y, trzynaści-e —> trzynast-y, pięćdziesiąt-0 —» pięćdziesiąt--y. Natomiast w derywatach od 100 wzwyż jest formant przyrostkowo--fleksyjny -n-y, np. st-o -» set-ny, siedemset —> siedemset-ny, tysiąc-0 —* tysięcz-ny, lub -ow-y, np. milion-0 —> milion-owy. Wszędzie formant wnosi znaczenie 'zajmujący takie miejsce w szeregu, na które wskazuje podstawowy liczebnik’. Wyrazy pierwszy, drugi, trzeci, czwarty są obecnie niepodzielne słowotwórczo.

3.3.2. Derywaty o zakłóconej motywacji

W pozostałych grupach motywacja jest zakłócona niespójnością znaczenia i formy.

1.    W przymiotnikach wielorakich łatwo wyodrębnić formant -ak-i ze znaczeniem 'występujący w tylu odmianach / rodzajach, na ile wskazuje podstawowy liczebnik’, ale relacja formalna wiąże je z liczebnikami zbiorowymi, np. dwoj-e —» dwoj-aki {druk) 'druk występujący w dwu odmianach’, podobnie pięcior-o —> pięcior-aki.

2.    Przymiotniki wielokrotne ze znaczeniem 'powtórzony tyle razy, na ile wskazuje podstawowy liczebnik’ formalnie są motywowane przez przestarzałe liczebniki złożone typu trzykroć, stokroć, por. trzykrot-ny, stokrot-ny. Z dzisiejszego punktu widzenia należałoby w nich widzieć derywaty od liczebników głównych z osobliwym formantem -(o)krotn-y, np. pięć-0 —> pięci-okrotny, tysiąc-0 —» tysiąc-krotny.

3.    Reliktowe przymiotniki mnożne podwójny, potrójny, poczwórny o znaczeniu 'złożony z tylu części, na ile wskazuje podstawowy liczebnik* również nawiązują formą do liczebników zbiorowych, por. dwoj-e —> po--dwój-ny z przedrostkiem i przyrostkiem wraz z końcówkami; stanowią one margines derywatów odliczebnikowych.

p