99

210 MORFOLOGIA

B.    Derywaty fleksyjne

Wyróżniamy tu dwie grupy o częściowo przeciwstawnych znaczeniach:

(a) typ dziob-ać —> dziob-ną-ć, mrug-a-ć —> mrug-ną-ć, krzycz-e-ć -» krzyk-ną-ć, w którym zmiana przyrostków tematycznych na -ną- / -n- wprowadza zmianę czynności ciągłej lub złożonej z powtarzalnych aktów na jeden taki krótkotrwały akt; z tej racji są dokonane;

(b) typ pis-a-ć —> pis-ywa-ć, by-0-ć —> by-wa-ć, jeś-0-ć —> jad-a-ć, w którym derywat ze zmienionym przyrostkiem tematycznym oznacza wielokrotność akcji podstawowej; z tej racji są niedokonane.

C.    Derywaty postfiksalne

Formantem jest tu dodany do podstawowego czasownika morfem się.

W ten sposób powstają dwie grupy znaczeniowe:

(a)    ograniczenie czynności podstawowej do osoby samego wykonawcy (jego doznań, ciała i rzeczy), np. czuć (coś) —» czuć się, rzucić (coś) —» rzucić się, zapiąć (coś) —> zapiąć się\

(b)    wspólne działanie wielu wykonawców, np. gromadzić (coś l kogoś) —> gromadzić się, spotykać (kogoś) —> spotykać się.

Uwaga: Odwrotny zabieg słowotwórczy zachodzi w typie dziwić się

dziwić, który zostanie omówiony niżej, na s. 213.

5.2.2. Derywaty znaczeniowe mutacyjne

I tu przeważają zdecydowanie derywaty z formantami przedrostkowymi. Stanowią one również bardzo liczną i mocno zróżnicowaną pod względem /.nuczcniowym grupę. Formanty wnoszą do nich szczegółowe treści nuzywające działania, czynności, procesy i stany, które dla derywatów są nadrzędne, a znaczenia czasowników podstawowych bliżej je określają, np. za-kłuć ’zabić, kłując’. Wyróżnimy tu kilka podstawowych grup znaczeniowych z odpowiednimi podgrupami.

i

A. Derywaty przedrostkowe

3. Derywaty pochodne głównie od czasowników ruchu, do których formanty wnoszą bardzo szczegółowe informacje o zmianach usytuowania przestrzennego (kierunku priemteszczanla) przedmiotów względem

punktu wyjścia i dojścia akcji oraz względem obszaru przemieszczania.

Podajemy podstawowe typy:

(a)    różne odmianki zbliżania (się) do czegoś / kogoś lub połączenia z czymś, np. przy-jechać (do kogoś / czegoś), do-płynąć (do...), pod-prowadzie (ku...), za-nieść (do...), po-słać (do...), od-nieŚĆ (do...), z-bić (np. deski razem), w-lać (do środka czegoś);

(b)    różne odmianki oddalania (się) od czegoś / kogoś, np. od-jechać (od...), wy-jść (ze środka czegoś), roz-nieść (coś w rótne strony), s-płynąć (z powierzchni czegoś);

(c)    pokonanie przestrzeni, np. prze-płynąć (rzekę), prze-jechaĆ (mici‘ sto) - z jednego krańca do drugiego, o-płynąć (wyspę) - przestrzeń dookolną.

2.    Czasowniki, w których formanty oznaczają czynności wytwórcze

i niby-wytwórcze:

(a)    wytworzenie przedmiotu za pomocą działania nazwanego czasownikiem podstawowym, np. wy-strugać (coś z czegoś) 'utworzyć coś, strugając coś’, u-kręcić (coś z czegoś) 'utworzyć ,coś, kręcąc coś’;

(b)    wytworzenie przedmiotu-kopii, np. od-cisnąć (pieczęć) 'utworzyć przedmiot odbity przez ciśnięcie’, prze-pisać (coś) 'utworzyć tekst--kopię przez pisanie’;

(c)    uzyskanie przedmiotu za pomocą akcji czasownika podstawowego, np. wy-chodzić (coś) 'uzyskać coś przez chodzenie’;

(d)    osiągnięcie przedmiotu abstrakcyjnego - celu z pewnym wysiłkiem, np. do-dzwonić się (do kogoś), do-gonić (kolegę)',

(e)    znalezienie przedmiotu wśród innych, np. wy-macać (coś w sianie), wy-patrzyć (kogoś w tłumie).

3.    Czasowniki, w których formanty oznaczają przekształcenie jednych

przedmiotów (lub ich postaci) na inne:

(a)    zmiana jednego przedmiotu w inny, np. przeszyć (płaszcz na kurtkę);

(b)    zmiana cech tego samego przedmiotu, np. prze-meblować (pokój);

'zmienić umeblowanie (pokoju)’;    "

(c)    zmiana ukształtowania zewnętrznego (stanu istnienia) przedmiotu, np. roz-wałko-wać (ciasto) 'poszerzyć na wszystkie strony, wałkując', prze-grytć (nitki) 'podzielić na dwie części, gryząc', prze-gryłć