CCF20081105007

522 Wersyfikacja

nimi uzyska znaczną wartość ekspresywną. Wyodrębnienie to nie zostało spowodowane względami pozarytmicznymi, pozaskładnio-wymi, a wyłącznie emocjonalnymi, i jako takie ma pełne uzasadnienie w budowie wiersza.

Podobną wartość uczuciową posiadają następne klauzule: pociąg i fakt, ten ostatni wyraz również został wyodrębniony w osobny wers i znowu skontrastowany z najdłuższym wersem cytowanego fragmentu. Próba wyrównania rozmiarów ostatnich trzech wersów jeszcze dobitniej ukazuje ociężałość i niezręczność układu opartego na przybliżonym rozmiarze wersów:

stał się pociąg, fakt, który tonnowymi    11

uderzeniami kół poza rozpacz wykraczał. 13

W tym drobnym urywku ujawniły się wszystkie podstawowe cechy wiersza awangardowego: jego rodowód toniczny i emocjonalne uwarunkowania rozbicia na wersy, przy równoczesnej dążności do skontrastowania długich i krótkich wersów. Rola układu intonacyjno-zdaniowego została w stosunku do nieregularnego wiersza tonicznego wyraźnie osłabiona. To samo dotyczy funkcji akcentu.

W cytowanym fragmencie są trzy asonanse: ramp \\ szkła \\ fakt, l nieregularnie rozrzucone, co wskazuje na osłabienie znaczenia rymu.

Prócz omówionych poprzednio typów współczesnego wiersza wolnego na szczególną uwagę zasługuje stosunkowo nowy jego rodzaj, S który ukształtował się już w latach powojennych i który wykazuje i najwięcej cech systemowych. Bywa on określany mianem wiersza ' postawangardowego lub, od nazwiska twórcy, wierszem różewi-czowskim, a nawet mówi się o nim jako o czwartym systemie:

cenię jadło i napoje

przywiązuję wagę

do rozkładu zajęć

żyję pełnią życia

jestem tak żywy

że nie mogę sobie wyobrazić

śmierci drugiej

(T. Różewicz, Larwa) I

Wygląd zewnętrzny wskazuje na wiersz skupieniowy typu czecho-wiczowskiego, ponieważ skupienie tworzy zasadniczy czynnik rytmo- 1

twórczy. Ujawnia to rodowód wiersza, jego toniczne pochodzenie. Pomiędzy obu typami jest jednak ważna różnica. U Czechowicza rozbicie na wersy było zgodne z konstrukcją składniową i decydowało o kadencyjności klauzul. U Różewicza podział na wersy został podyktowany względami emocjonalnymi, co najbardziej uwidacznia się w przedostatnim wersie. Rozbicie na skupienia, podyktowane względami ekspresywnymi, decyduje zarówno o dążności do wyrównania rozmiarów wersów. Nie bez znaczenia jest w tym wypadku wpływ skupienia. Względy emocjonalne wpłynęły na pozasyntaktyczne rozczłonkowanie, co z kolei zaważyło na stabilizacji pauzy intonacyjnej w klauzuli i na zróżnicowaniu antykadencji zamykających wers. Akcent nie może więc posiadać charakteru strukturalnego, a rym osłabiłby emocjonalną rolę klauzuli i dlatego się go unika. Jak wynika z obserwacji, wiersz różewiczowski jest wynikiem połączenia wiersza skupieniowego i awangardowego.

Dążnościom do stabilizacji wiersza wolnego, czego wyrazem jest wiersz postawangardowy, rychło została przeciwstawiona odmienna tendencja: bardziej radykalne kwestionowanie schematów weryfikacyjnych. Dotychczas omówione rodzaje wiersza wolnego charakteryzowała opozycja wobec systemów weryfikacyjnych, która wynikała z oparcia się o różnie kształtowane układy intonacyjne. Konsekwencją odrzucania regularności systemów, a także ich poszczególnych zasad weryfikacyjnych musiało stać się i odrzucenie tego ostatniego czynnika rytmotwórczego. Zjawisko to najpełniej wystąpiło w twórczości Mirona Białoszewskiego. Nie był to jednak protest wyłącznie werso-logiczny, lecz wiązał się on ściśle z innymi przekształceniami językowymi dokonywanymi przez tego poetę:

—    główny widok — dymią trzy siekierki, przepraszam, kominy

—    lewy: trawa, wprawa, szybowce

—    prawy: osiedle bloków, kopiec ze śmieci fest i rzędem Mokotów.

Więc nie jest tak źle, jak

państwo widzą, a widzą, co? podejść, proszę, proszę się, wy... lęk? i ja miałem lęk, podziałem, brzdęk, wyleciał

(M. Białoszewski, Oprowadzanie)