CCF20081226013

749

Zdolności

ne”, „nawyki”, „umiejętności” itp. Jedne z nich oznaczają struktury nabyte w efekcie uczenia się, inne wskazują na czynniki bardziej zależne od dziedziczności. Centralnym problemem psychologii zdolności i pedagogiki zdolności jest głębsze poznanie wszystkich tych czynników oraz ich współdziałania w wyznaczaniu sprawności. Nie chodzi tu o tradycyjne, przebrzmiałe już w swej pierwotnej formie pytanie: Czy zdolności są wrodzone, czy nabyte? Jest już bezsporne, że efektywność działania człowieka zależy zarówno od dziedziczności, jak i uczenia się. Pytanie kluczowe brzmi: Jakie są podstawowe ICSo^{1 2} i jak współdziałają one ze sobą w kształtowaniu poziomu sprawności działania? Aktualnie najbardziej pełna i ugruntowana odpowiedź na to pytanie zawarta jest w opublikowanej w 1971 r. przez R.B. Cattella koncepcji, nazwanej przezeń triadową teorią zdolności³.

Podstawowe typy czynników sprawności w ujęciu triadowej teorii zdolnoś

Podstawowe tezy Cattella są następujące. Każdy przejaw sprawności (zdolności) wyrażony w działaniu (ability performance) jest funkcją wybranych czynników, należących do trzech klas. Dwie z tych klas to zdolności ograniczające, związane głównie z wrodzonymi w zasadzie parametrami funkcjonowania mózgu i analizatorów. Klasa trzecia to przyswojone w wyniku uczenia się struktury instrumentalne, nazwane przez Cattella czynnikami pośredniczącymi (agencies). Podstawowe czynniki sprawności obrazuje rysunek 232.

Zdolności centralne g: (capacities)⁴ to zdolności ogólne, rozumiane jako takie parametry pracy całego mózgu, które wywierają wpływ na wszystkie czynności poznawcze. Wchodzi tu w grę tempo aktywności umysłowej, wyznaczone przez indywidualne właściwości fizjologiczne mózgu, ogólna sprawność reprodukowania zapamiętanego materiału, wreszcie ogólna sprawność kojarzenia, stanowiąca podstawę wykrytej przez Cattella inteligencji płynnej (fluid inte/igence: g/)

Zdolności lokalne ps {prcmincials). Są one związane z wrodzoną i nabytą organizacją pól sensorycznych i motorycznych mózgu. Ujawniają się w zadaniach wymagających sprawności spostrzegania wzrokowego, słuchowego, węchowego itd., a także sprawności motorycznej.

Czynniki pośredniczące a: {agencies), czyli nabyte nawyki umysłowe. Powstają one głównie w wyniku uczenia się i obejmują większość wykrytych dotychczas metodą analizy czynnikowej „zdolności podstawowych”, takich np. jak znany dobrze z badań Thurstone’a czynnik liczbowy (N) i rozumienie słów (V), rozumowanie dedukcyjne. Należą tu również przyswojone strategie rozwiązywania problemów, a także znany od początku stulecia czynnik g Spearmana, zaliczony przez Cattella do „inteligencji skrysta-

1

¹ Jest to skrót wprowadzonego wyżej terminu „instrumentalne podmiotowe czynniki sprawności”. Oddaje on lepiej znaczenie angielskiego słowa abiliłies w użytym tu przez Cattella znaczeniu niż słowo ,,zdolność”, które w języku polskim ma znaczenie węższe, zbliżone do znaczenia słowa aptitude.

2

Przekład terminologii Cattella może budzić zastrzeżenia. Trudność polega na tym, że język angielski

3

deponuje bogatszym słownikiem w omawianej dziedzinie niż język polski.

4

’ Autor oznacza je literą „g” dla zachowania symboliki wprowadzonej przez Spearmana.