CCF20091012023

Zarys przedmiotu biojurysprudencji 29

i wolną wolą. Jest to wartość autonomiczna, ujęta ogólnym, koniecznym, powszechnym i formalnym prawem imperatywu kategorycznego, sformułowanego przez Immanuela Kanta. Imperatyw kategoryczny ma trzy formuły: prawa powszechnego - „Postępuj tylko według takiej maksymy, dzięki której można zarazem chcieć, żeby stała się powszechnym prawem"; prawa przyrody - „Postępuj tak, jak gdyby maksyma twojego postępowania przez wolę twą miała stać się ogólnym prawem przyrody"; celu samego w sobie -„Postępuj tak, byś człowieczeństwa tak w twej osobie, jak też w osobie każdego innego używał zawsze zarazem jako celu, nigdy jako środka".³⁵

Humanitarny, ale zbyt ogólnikowy i bezwyjątkowy imperatyw kategoryczny ma niewielkie normatywne znaczenie praktyczne. Według poglądu odróżniającego osoby od rzeczy te pierwsze mają wartość bezwzględną, te drugie zaś tylko wartość względną.³⁶ Pogląd ten jest obarczany słabością niedostrzegania z jednej strony istnienia zwierząt z cechami osobowości (szympansy, delfiny), z drugiej zaś strony istnienia ludzi pozbawionych cech osoby (embriony, noworodki, ludzie w stanie komatozy). Na gruncie utylitaryzmu, opartego na zasadzie oceny porównawczej wartości przyjemności i szczęścia z wartością cierpienia i nieszczęścia, uzasadniana jest tylko względna, a nie bezwzględna wartość życia ludzkiego.³⁷ Jako uzasadnienie wartości życia podawane jest również samo pragnienie życia, wyjaśniające wprawdzie jakoś prawo do życia, ale nie uwzględniające przecież nieświadomych istot ludzkich i zwierząt.³⁸ Mniej rozpowszechniony jest jeszcze pogląd, że o jakościowej wartości życia człowieka decyduje jego podmiot - sam człowiek.³⁹ Wreszcie, należy wspomnieć o poglądzie uzasadniającym wartość życia człowieka występowaniem dyspozycji psychicznych, które cenią inni ludzie.⁴⁰

Zakresy aksjologii biojurysprudencji obejmują także wartość życia zwierząt i roślin, rozważaną szczegółowo w nurtach myśli ekologizmu. Odrębność tych nurtów zaznacza się zależnie od wyjaśniania przez nie relacji wartości życia człowieka do wartości życia zwierząt i innych składników przyrody. W kulturach Zachodu wartość życia człowieka wynoszona jest ponad wartość życia zwierząt i roślin. Począwszy od Arystotelesa, poprzez Tomasza z Akwinu, do dzisiaj w kulturach tych dominuje pogląd, że życie

³⁵    I. Kant, Uzasadnienie metafizyki moralności, Warszawa 1984, s. 50. 51, 62.

³⁶    Jest to także pogląd najwyraźniej ujęty przez Kanta (tamże, s. 61 i n.).

³⁷    Tak zwłaszcza J. Bentham, Wprowadzenie do zasad moralności i prawodawstwa, Warszawa 1958, s. 17 i n.

³⁸    Pogląd ten rozwinął głównie P. Singer w wielu swoich pracach, m.in. Animal Liberation, London 1975, s. 33 i n.

³⁹    Por. T. Regan, The Case for Animal Rights, Berkeley 1983.

⁴⁰    Z. Szawarski, Wartość..., s. 70 i n.