CCF20110107009

258 Victor W. Turner

Tale. Każdy z „dziewięciu na dziesięciu” dojrzałych mężczyzn posiada swój zespół przodków bako logo. Dzięki owym przodkom wszyscy oni są rytualnie połączeni z wieloma siedzibami. I odwrotnie, każdy lineażowy bogar połączył ze sobą kilka sanktuariów bakologo poprzez siostrzane więzi. Takie związki, poprzez przecinanie podstawowych relacji, są jawnie czymś więcej niż zwyczajnymi, osobistymi czy duchowymi więziami; reprezentują związki typu communitas, które przeciwstawiają się rozłamom wynikającym ze struktury. Ponadto są one więzami stworzonymi z podporządkowanej strony rodziny, prawnie słabszej lub gorszej strony. Jeszcze raz pokazaliśmy bliski związek pomiędzy communitas a siłą, jaką dysponują słabi.

2. Nuerowie

W wielu społeczeństwach patrylineamych to właśnie ta odradzająca się nieustannie, trwała, pełna napięcia opozycja pomiędzy communitas i strukturą, leży, według mnie, u podłoża zarówno sakralnych, jak i „uczuciowych” aspektów związku pomiędzy bratem matki a synem siostry. W tych społeczeństwach, jak wykazało wielu badaczy, brat matki, który ma słabą władzę prawną nad swym siostrzeńcem, pomimo to może pozostawać z nim w bliskich, przyjacielskich relacjach, być dla niego schronieniem przed surowym traktowaniem przez ojca, a często posiada mistyczną moc udzielania mu błogosławieństwa i rzucania na niego przekleństwa. W tej sytuacji słaba władza prawna w zorganizowanej grupie jest przeciwstawiona silnemu związkowi osobistemu i wpływom mistycznym.

Wśród Nuerów z Sudanu rola „kapłana w lamparciej skórze” ¹ łączy w interesujący sposób symboliczne znaczenie wartości brata matki w patrylineamym społeczeństwie z paroma innymi atrybutami postaci liminalnych, marginalnych i polityczne słabych, które rozważaliśmy już wcześniej. Zgodnie z Evans--Pritchardem (1956: 293) „w pewnych mitach plemienia Jikany (z grupy Nuerów) skóra lamparta [oznaka władzy kapłańskiej] została dana przez przodków [terytorialnie] dominujących [męskich] lineaży ich wujom ze strony matki, żeby mogli służyć jako plemienni kapłani. Strukturalnie opozycyjne lineaże klanowe miały więc wspólny element w postaci związku synów sióstr z linią kapłanów, która w ten sposób nabywała mediującej pozycji między nimi.” (podkreślenie moje). Będąc w kategorii braci matki w stosunku do segmentów politycznych, kapłani w lamparcich skórach pozostawali jednocześnie w „kategorii rui - obcych, a nie diel -członków klanów, które posiadały swe plemienne terytoria (...). Nie posiadali oni swych własnych plemiennych terytoriów, ale zamieszkiwali jako rodziny lub w małych lineażach na większości lub na prawie wszystkich terytoriach innych klanów. Są oni jak Lewici, podzieleni po Jakubie i rozproszeni po ziemi Izraela” (Evans-Pritchard 1956: 292). (Coś z tego kapłańskiego charakteru odnosi się także do rozproszonych lineaży tych, którzy dokonują obrzezania lub lineaży wywoływaczy deszczu wśród Gisu w Ugandzie). Kapłani w lamparcich skórach mają u Nuerów „mistyczny związek (...) z ziemią, dzięki czemu wierzy się, że ich klątwy mają szczególną moc, gdyż (...) mogą oddziaływać nie tylko na plony, ale także ogólnie na dobrobyt człowieka, ponieważ cała ludzka działalność ma miejsce na ziemi” (Evans-Pritchard 1956: 291). Główną rolę kapłan odgrywa w sytuacji zabójstwa, kiedy to udziela zabójcy schronienia, negocjuje ugodę, składa ofiarę, dzięki której zerwane stosunki społeczne będą mogły powrócić do normy, a także rehabilituje zabójcę. Tenże więc ogólnie pojmowany brat matki posiada wiele atrybutów communitas, z którymi jesteśmy już dobrze zaznajomieni: jest obcym, mediatorem, działa w imieniu całej społeczności, ma mistyczny stosunek z całą ziemią, reprezentuje pokój przeciw zemście i nie jest związany z żadnym politycznym segmentem plemienia.

3. Aszanti

Aby nie zaczęto uważać, że struktura jest powszechnie związana z patrylineamością i męskością, a communitas z matrylinearnością i żeńskością, w społeczeństwach, w których dominuje dziedziczenie po jednej linii, warto może krótko przyjrzeć się dobrze znanemu społeczeństwu matrylineamemu, Aszanti z Ghany. Aszanti należą do grupy społeczności z Afryki Zachodniej z dobrze rozwiniętymi systemami politycznymi i religijnymi. Niemniej jednak pokrewieństwo w jednej linii ma tu istotne znaczenie strukturalne. Podstawową jednostką polityczną, rytualną i prawną jest matrylinearny lineaż osadzony w jednym miejscu, a pochodzący od znanej wspólnej protoplastki sprzed dziesięciu czy dwunastu pokoleń. Fortes (1950: 255) opisał segmentarny charakter lineażu: „każdy segment jest zdefniowany w relacji do innych podobnych segmentów poprzez odniesienia do wspólnego i różnicującego żeńskiego przodka”. Następstwo na urzędach, dziedziczenie własności przebiegają w linii matrylinearnej, a okręgi w wioskach Aszanti są zamieszkałe przez nuklearny matrylineaż otoczony przez umiejscowionych na obrzeżach krewnych i powinowatych.

Matrylineaż nazywa się abusua, co, jak twierdzi Rattray (1923: 35) jest określeniem „synonimicznym z mogya, krew” - tak, jak w przysłowiu abusua bako mogya baku, „jeden klan, jedna krew”. Czasami dyskutowano, czy system pokrewieństwa u Aszanti nie powinien czasem zostać zaklasyfikowany jako system o „dziedziczeniu po obu liniach”. Takie ujęcie wywodzi się z raportów Rattray'a (1923: 45-46) na temat typu kategoryzacji społecznej znanej u Aszanti jako ntoro (dosłownie „sperma”), które on uważał za egzogamiczny odłam powstały przez przekazywanie cech przez i wyłącznie po linii męskiej. Fortes (1950: 266) podkreślał minimalne znaczenie tego parylinearnego elementu dla systemu pokrewieństwa i polityczno prawnego porządku. Mówi o ntoro jako o „noszących odrębne nazwy qasirytualnych odłamach”, które jednak nie są grupami ani egzogamicznymi, ani zorganizowanymi w jakimkolwiek sensie. Ale z punktu widzenia niniejszego artykułu odłamy ntoro nabierają wielkiego znaczenia.

1

W oryginale: „priest in the leopard skin”. W polskim tłumaczeniu Zofii Sokolewicz fragmentu innego dzieła E. Evans-Pritcharda The Nuer wyrażenie to brzmi: „wódz w lamparciej skórze” (Etnologia 1969), ale w niniejszym tekście słowo „priest” przetłumaczono jako „kapłan” (przyp. red.).