CCF20120108006

wszystkich form, w których zachodzi taka -wymiana /pór. san- // ::n-u ~ za wariant główny przyjmiemy s£n- z dodaniem symbolu oznaczającego miejsce epentesy samogłoski/. V.' grę wchodzą .przede wszystkim'przykłady ze spółgłoskami ćźwięcaaymi. przed samogłoską, sltęrnujaeysii ze. spółgłoskami bezdźwięcznymi, no. §gsr // tas-U. wigc**d#g-. kglfe^a // koyek, więc ** ksyffk-a it&„, s.s spółgłoskami wargowymi miękkimi przed samogłoską, wymieniająsymi się na twarde, ńp. śuopec» // xuopc-a. wiec*kuod$q», orss- //. ofa-a. więe^o^s- itd., a także

ci<p^ssc£suu.*nait<    ^u    clOciu&iiuii T uaouKi    ca.«aucaaear*    ^w    '

niektóre inne, np. kocom- // kotu-a, tworzymy postać *koć#u«-_t khśog.-// kosn-a. idealna postać ^koź#tt /w jgssyka polskim. nie ma wewnątrz wyrazów połączeń óu, źji, więc tworząc w idealnej postaci takie grupy -łatwo określić warunki, kiedy & i t_t zaś ź s z/.

W niektórych ujęciach idealna postać morfemu jest' rozumiana szerzej, Mianowicie takim mianem określa się wszystkie morfemy, w których występuje zero fonologiozna, a wiec np. s»n-„ mfeic.-. odrf- itp.

■3. Alternseje automatyczne i gramatyczne

§6. Z kolei musimy postawić pytanie, jakimi czynnikami eą. uwarunko-waae przekształcenia postaci morfemów. Przyjrzyjmy się eytoWanemu poprzednio przykładowi sad- // set- // ssś~. Za wariant główny uznamy allomorf sąd-. Odrębność pozostałych allomorfów jest spowodowana Y/ymianami ą ; t i a 5 a. Eozpatramy bliżej warunki, w jakich zachodzą te wymiany. Otóż wariant se spółgłoską bezdźwuęcżrą 't występuje, wówczas, góy'.znajdzie się w wygłosie absolutnym. Jak wiadomo w języku, polskim spółgłoski dźwięczne nie mogą występować w wygłosie abso3.ui" nym oraz przed spółgłoskami bezdźwięcznymi. Zatem wymiana d s t jest niejako wymuszona przez system fonologicsay, dokonuje się automatycznie, foki© alttsrnaeje, które są UY^armkowane strukturą fozielogieaną systemu, noszą nazwę gutąmątyozńyęti.

§7. Zanalizujmy teraz warunki, w jakich dokonuje się w badanym mcr~ remie druga wymiana, mianowicie d ; Jj. Jonem r_t występuje w- formie miejscownika saź-e. W tym wypadku wymiana d_ s |j_ ng.e może być uwa-runkowana'fonologicznie, bowiem w języku polskim występują połączę-nia dve_, np. deska, kodeks. dereń, nawet w odmianie rzeczownika sad mamy formę sadem z d przed e. Okazuje się więc, że powodem wymiany d i s£ nie jest fonem e /gdyby zmianę powodował fonem, wówczas mielibyśmy również formę *_saąein/, ale ściśle określony morfem, w tym wypadku końcówka miejscownika liczby pojedynczej rzeczowników męn-ki eh -e.

Takie alt.er-naeje, które są spowodoyfane sąsiedztwem morfologicznym /dodaniem innego morfemu,/ noszą nagwg- gramatycznych.

Inny przykład!

cilek-o 3 ialec-az- - występuje tu wymiana k j o„ Kie powoduje jej samogłoska a, gdyż w języku polskim połączenia fonemów kj-a mą pospolite, np. karać, pokarm, nawet mleka itd. Zatem altezuacja ta jest uwarunkowana' nie fonologicznie, ale morfologicznie.

Podobnie mau~i^J s mal-utk-t. Ponieważ w języku polskim 'występuje •w wyrazach połączenie fonemów u+u Ąiuska. poyiudńe/, łatwo stYłierdzić, że alternacja u 1 1 jest uwarunkowana czynnikami nłozfologicznymi.

Powyższe rozważania pokazały, że ze względu na rodzaj uwarunkowań wyróżniamy- dwa podstawowe typy alternacjis automatyczne i gramatyczne. Za względu na funkcję w komunikacji językowej ważniejsze są, rzecz jasna, sltemacje gramatyczne /niektórzy badacze proponują w ogóle usunąć z opisów morfonologicznych.alternacje automatyczne, por..22/, ■

*«>