DSC00144 (24)

pień innych istot wrażliwych. Wreszcie w zdolności tej oraz z zespolonej z nią zdolności tworzenia i łączenia wyobrażeń i pojęć powstają między łudimi stosunki oparte na interesie i obowiązku, a więc na tym, z erym z wyroku natury wiąże się nasze najcenniejsze szczęście i najdotkliwsze nasze cierpienie.

Jeżeli będziemy obserwować i poznawać fakty występujące powszechnie oraz stałe prawa, jakie zauważamy w rozwoju tych władz, a więc tylko to, w czym są one jednakowe u wszystkich osobników rodzaju ludz-kiego — nauka ta będzie nazywać się metafizyką

Lecz jeśli rozwój ten będziemy rozważać takim, jakim objawia się u ludzi współistniejących w pewnym określonym czasie i na pewnym określonym terytorium, a następnie śledzić go będziemy z pokolenia na pokolenie, wtedy ukaże nam on obraz postępu ducha ludzkiego. Postęp ten podlega tym samym ogólnym prawom, jakie zauważamy w indywidualnym rozwoju naszych zdolności, jest on bowiem wynikim tego rozwoju rozpatrywanego równocześnie u bardzo wielu osobników, złączonych w społeczeństwo. Ale rezultat osiągnięty w danym momencie zależy od tego, co zostało osiągnięte przedtem i wywiera wpływ na to, co będzie osiągnięte potem.

Obraz taki jest przeto obrazem historycznym, podlega bowiem ustawicznym przemianom i powstaje z obserwacji społeczeństw ludzkich w różnych przez nie przebytych, kolejno po sobie następujących epokach. W-nien przedstawiać porządek zmian, pokazywać, jak' wpływ wywiera każdy moment na moment po nim następujący, i w ten sposób przez przeobrażenia, jakim