DSC02413 (6)

chcąc zapewne w ten sposób zasugerować jego luźny związek z rzeczywistością i pasożytniczy tryb życia⁹⁰.

Wraz z postacią Franka natomiast wprowadził Świętochowski na strony swej noweli postać judofoba, człowieka Żydom nieprzychylnego, obciążającego ich winą za własne niepowodzenia. Nic dziwnego, że Eliza Orzeszkowa włączyła w 1905 roku nowelę Świętochowskiego do ważnej antologii Z jednego strumienier, skierowanej przeciw krzewiącemu się wówczas antysemityzmowi. W antologii tej postać judofoba pojawia się i w innych utworach.

Po ogłoszeniu Chowy Rubin, a więc u progu lat osiemdziesiątych, zainteresowanie pisarza przesuwa się na krótko w kierunku społeczno-ekonomicznego aspektu kwestii żydowskiej. Zmianę tę potwierdzają na przykład spostrzeżenia, jakie zanotował Świętochowski przy okazji wystawy tkackiej, na której swe wyroby zaprezentowali Niemcy i Żydzi, przy całkowitym braku polskiej konkurencji. Świętochowski, zauważając ten bolesny fakt, widzi jego przyczynę nie tyle w żydowskim i niemieckim monopolu, ile w polskim niedołęstwie i lenistwie. Ż kąśliwą ironią pisze: „Gdyby nic takie klęski [udział Żydów i Niemców w handlu przyp. A.F.| i nie tacy szkodnicy [Żydzi i Niemcy - przyp. A.F.], panowałby U nas [...] najdoskonalszy raj: nie mielibyśmy kortów, flaneli, perka-lów. płócien, ubodzy i skromnie zasobni mieliby wszelką sposobność przechadzać się jak pierwsi rodzice, a listków figowych dostarczałby [...] jakiś arystokrata. który wyrodziwszy się od długiego szeregu pokoleń zajętych sportem, baletem i kartami [.,.] założyłby w swych dobrach fabrykę”, po czym dodaje: „niech panowie z prasy, zamiast wymyślać Niemcom i Żydom, zachęcają lepiej swoich [podkr, oryg.j do zakładania fabryk i sklepów, niech przeciwko niemiecko żydowskiemu przemysłowi postawią polski przemysł, nie zaś broszury, chociażby W czterech wydaniach"⁹’’. Koniec artykułu przynosi zgryźliwą krytykę polskiej obłudy: „Dziwi mnie tylko bardzo, dlaczego pisma »nieżydowskie« i »niemcunevkic« obecną wystawę tkacką w Warszawie nazywają naszą. Co tam jest naszego [podkr, oryg.j prócz kupki wyrobów chłopskich? Czyżby Ży-

Anałogiezne przeciwstawienie dzielnej, pracowitej żony i żyjącego z jej pracy mę-za-ialniudytiy dwa łata przed CHawg Rubin dała w Silnym Samsonie Eliza Orzeszkowa.

Por A Friedrich. „Ol Żydkli. Źydku, nie ma z ciebie ładnego pożytku". Postoi .judofoba " »• nowelach Oedali “ Elizy Orzeszkowej i .. Mendel Gdański " Marii Konopnickie), ..Morze Zjawisk" Pismo Wydziału Filologiczno-Historycznego Uniwersytetu Gdańskiego, nr 1, Gdańsk 1998, s. 79-84.

A- Świętochowski, „Nowiny” 1880. nr 134; cyt. za: tegoż. Liberum veio, 1.1,

*- 155-156. Ostatnie słowa są aluzją do rozprawy Jana Jeleńskiego Żydzi. Niemcy i my, której czwarte wydanie ukazało się na początku 1880 roku. W artykule widać więcej tego rodzaju aluzji; Świętochowski w ironiczny sposób naśladuje napastliwy ton z broszury żeleńskiego, w której główną lezę sumowi wydarcie przez obcy żywioł polskiego handlu i przemysłu

dzi i Niemcy [podkr. oryg.] w artykułach i broszurach byli czymś obcym, a na wystawach tym samym co my?”¹.

Następnie publicysta podnosi palącą kwestię społeczno-ekonomiczną, jaką stanowił żydowski handel alkoholem, przy czym nacisk kładzie raczej na społeczną niż ekonomiczną stronę zagadnienia, rozwiązanie problemu widząc przede wszystkim w edukacji. „Zamiast [...] zakazu [handlu alkoholem - przyp. A.F.], który fi..] pozostanie bezsilnym, wolelibyśmy daleko rozleglejsze prawo, niszczące talmudystów za pośrednictwem szkoły. Gdy upadną wszystkie prawne ubezpieczenia odrębności żydowskiej, niekontrolowane i samorządne chedery, kahały, gminy i tym podobne instytucje, odrywające masę izraelską od społeczeństwa, w którym ona tkwi nieprzyrośnięta - wtedy nie potrzeba będzie wydawać żadnych ustaw wyjątkowych, które już przez to samo, że są wyjątkowe, dostatecznego uzasadnienia moralnego nie mają”².

Postulat jednolitej oświaty dla Żydów i Polaków wysuwa Świętochowski w związku z ogólniejszym problemem, jakim była dostrzegana przezeń tendencja do izolowania się większości Żydów od całości życia społecznego kraju. Dobitnie wyrażają to następujące słowa pisarza: „Niech więc Żydom, na równi z chrześcijanami będzie wszystko wolno; tylko niech im nie będzie wolno być narodem w narodzie, masą ciemną, odmienną, wszystkimi formami życia odosobnioną, posiadającą warunki samodzielnego istnienia bez obowiązku ulegania rozwojowi ogólnemu. Oto jest jedyny zakaz, który może uczynić Żydów nieszkodliwymi, tak jak uczynił ich w tych sferach, gdzie są użytecznymi obywatelami kraju i dla nikogo rozumnego nie stanowią »kwestii«”³ . Świętochowski nie zadowalał się więc półśrodkami. Chodziło mu o szybszą i jak najpełniejszą asymilację, a przede wszystkim o społeczną integrację. Dlatego znacznie bliższy będzie mu w tym okresie Żyd-kapitalista, który „podnosi przemysł krajowy” i daje pracę tysiącom robotników⁴, niż Żyd ortodoksyjny - reprezentant „ciemnej masy” ⁹ .

O tym, że kwestia wspólnej oświaty stanowiła jeden z najważniejszych wątków ówczesnych rozważań Świętochowskiego, świadczy uwaga, z jaką komentował na początku 1881 roku spór dwóch nauczycieli pochodzenia żydowskiego, dotyczący formy nauki, ich zdaniem, dla Żydów najkorzystniejszej. Polemika uwidaczniała całą złożoność problematyki związanej z reformą oświaty żydowskiej, tak oczekiwaną przez pozytywistów. Była szczególnie cenna, gdyż przedstawiała problem niejako od wewnątrz, tocząc się przy tym pomiędzy ludźmi pokrewnymi sobie ideowo (obaj dyskutanci byli rzecznikami asymilacji). W sporze pomiędzy Karolem Hertzem, odrzucającym odrębną oświatę dla Źy-

1

⁹¹ A. Świętochowski, „Nowiny” 1880, nr 134; cyt. za: tegoż. Liberum veto, t. 1, s. 156.

2

A. Świętochowski, Żyd w karczmie i Żyd w szkole, „Prawda” 1881,nr 48.

3

* Ibid.

4

A. Świętochowski, „Nowiny" 1880, nr 134: cyt za: tegoż. Liberum veto, L 1, s. 155. ⁹¹ A. Świętochowski, Żyd w karczmie.... „Prawda” 1881, nr 48.