MINISTERSTWO EDUKACJI
NARODOWEJ
Jarosław Orczykowski
Małgorzata Sołtysiak
Stosowanie przepisów prawa pracy i ubezpieczeń
społecznych 343[01].Z1.06
Poradnik dla ucznia
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji  Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2006
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
Recenzenci:
mgr inż. Beata Ostrowska
mgr Edward Klęczar
Opracowanie redakcyjne:
mgr Jarosław Orczykowski
Konsultacja:
dr inż. Elżbieta Sałata
Korekta:
Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 343[01].Z1.06
 Stosowanie przepisów prawa pracy i ubezpieczeń społecznych , zawartego w programie
nauczania dla zawodu technik administracji 343[01].
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji  Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2006
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
1
SPIS TREÅšCI
1. Wprowadzenie 4
2. Wymagania wstępne 5
3. Cele kształcenia 6
4. Materiał nauczania 7
4.1. Pojęcie, przedmiot, systematyka i z
ródła prawa pracy 7
4.1.1. Materiał nauczania 7
4.1.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 8
4.1.3. Ćwiczenia 9
4.1.4. Sprawdzian postępów 10
4.2. Zasady prawa pracy 11
4.2.1. Materiał nauczania 11
4.2.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 12
4.2.3. Ćwiczenia 12
4.2.4. Sprawdzian postępów 13
4.3. Stosunek pracy 14
4.3.1. Materiał nauczania 14
4.3.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 16
4.3.3. Ćwiczenia 16
4.3.4. Sprawdzian postępów 17
4.4. RozwiÄ…zanie stosunku pracy 18
4.4.1. Materiał nauczania 18
4.4.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 19
4.4.3. Ćwiczenia 20
4.4.4. Sprawdzian postępów 22
4.5. Czas pracy 23
4.5.1. Materiał nauczania 23
4.5.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 25
4.5.3. Ćwiczenia 25
4.5.4. Sprawdzian postępów 26
4.6. Wynagrodzenia 27
4.6.1. Materiał nauczania 27
4.6.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 28
4.6.3. Ćwiczenia 28
4.6.4. Sprawdzian postępów 29
4.7. Urlopy 30
4.7.1. Materiał nauczania 30
4.7.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 32
4.7.3. Ćwiczenia 32
4.7.4. Sprawdzian postępów 33
4.8. Ochrona pracy 34
4.8.1. Materiał nauczania 34
4.8.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 40
4.8.3. Ćwiczenia 41
4.8.4. Sprawdzian postępów 41
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
2
4.9. Zbiorowe prawo pracy 42
4.9.1. Materiał nauczania 42
4.9.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 43
4.9.3. Ćwiczenia 43
4.9.4. Sprawdzian postępów 44
4.10. Zabezpieczenia społeczne 45
4.10.1. Materiał nauczania 45
4.10.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 47
4.10.3. Ćwiczenia 47
4.10.4. Sprawdzian postępów 48
4.11. Zatrudnienie i bezrobocie 49
4.11.1. Materiał nauczania 49
4.11.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 52
4.11.3. Ćwiczenia 53
4.11.4. Sprawdzian postępów 53
4.12. Praca i zatrudnienie w Unii Europejskiej 54
4.12.1. Materiał nauczania 54
4.12.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 56
4.12.3. Ćwiczenia 56
4.12.4. Sprawdzian postępów 56
5. Sprawdzian osiągnięć 57
6. Literatura 62
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
3
1. WPROWADZENIE
Poradnik będzie Ci pomocny w przyswajaniu wiedzy na temat obowiązujących
przepisów prawa pracy i ubezpieczeń społecznych oraz stosowaniu ich w relacjach
pracownik  pracodawca. Pomoże Ci on poznać podstawowe pojęcia i instytucje prawa
pracy i ubezpieczeń społecznych. Nauczy wyszukiwania potrzebnych w określonej sytuacji
przepisów i będzie pomocny w rozwiązywaniu podstawowych problemów związanych
z zatrudnieniem.
Poradnik składa się z kilku części, w których zamieszczono:
- wymagania wstępne  wykaz umiejętności, jakie powinieneś mieć już ukształtowane, aby
bez problemów korzystać z poradnika,
- cele kształcenia  wykaz umiejętności, jakie ukształtujesz podczas pracy z poradnikiem,
- materiał nauczania   pigułkę wiadomości teoretycznych niezbędnych do opanowania
treści jednostki modułowej,
- zestaw pytań przydatny do sprawdzenia, czy już opanowałeś podane treści,
- ćwiczenia, które pomogą Ci zweryfikować wiadomości teoretyczne oraz ukształtować
umiejętności praktyczne,
- sprawdzian postępów, który umożliwi sprawdzenie poziomu Twojej wiedzy po wykonaniu
ćwiczeń,
- sprawdzian osiągnięć  przykładowy zestaw zadań i pytań, który umożliwi sprawdzenie
wiedzy i umiejętności z zakresu tej jednostki modułowej,
- literaturę uzupełniającą.
W materiale nauczania zostały przedstawione podstawowe wiadomości z zakresu prawa
pracy i ubezpieczeń społecznych. Tematyka związana z omawianą gałęzią prawa jest bardzo
szeroka, dlatego przy rozważaniu mniej istotnych zagadnień czy rozwiązywaniu bardziej
skomplikowanych problemów będziesz musiał sięgnąć do innych z
ródeł podanych
w literaturze uzupełniającej. Pamiętaj przy tym, że uregulowania prawne są bardzo często
zmieniane. Korzystając więc z książek i opracowań, zwróć uwagę, czy zawarte w nich treści
sÄ… aktualne. Nieocenionym z
ródłem wiadomości z zakresu prawa pracy jest też Internet.
W sieci możesz bardzo łatwo odnalez
ć różne akty prawne i ich omówienia. Należy jednak
pamiętać, aby były to materiały aktualnie obowiązujące.
Pytania sprawdzające pomogą Ci ustalić, czy w wystarczającym stopniu opanowałeś
materiał nauczania i jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń. Możesz także zapoznać
się z nimi przed przeczytaniem materiału nauczania  dowiesz się wówczas, jakie zagadnienia
będą w nim poruszone i co już wiesz na ich temat.
Wykonanie ćwiczeń umożliwia zastosowanie wiedzy w praktyce i utrwalenie zdobytych
uprzednio wiadomości. Jeżeli nie możesz poradzić sobie z ustaleniem odpowiedzi na jakieś
pytanie lub wykonaniem trudnego ćwiczenia, to poproś o radę nauczyciela. Pamiętaj, że jest
on po to, żeby Ci pomóc!
Sprawdzian postępów pozwoli Ci zweryfikować stopień przyswojenia wiadomości
i opanowania umiejętności. Udzielając odpowiedzi na zawarte w nim pytania, wpisz znak X
przy wybranej opcji. Wystarczy, że raz spojrzysz na wypełniony w ten sposób sprawdzian
postępów i już będziesz wiedział, które zagadnienia musisz jeszcze raz powtórzyć.
Zamieszczony na końcu poradnika sprawdzian osiągnięć jest zestawem zadań i pytań
testowych, który umożliwi Ci określenie poziomu opanowania wiedzy i umiejętności z całej
jednostki modułowej. Jego rozwiązanie możesz potraktować jako jeden z etapów
przygotowywania siÄ™ do sprawdzianu zaplanowanego przez nauczyciela. Samodzielne
udzielenie odpowiedzi na zamieszczone w nim pytania ułatwi Ci osiągnięcie sukcesu na
klasówce i dostarczy satysfakcji z nauki.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
4
2. WYMAGANIA WST
PNE
Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej, powinieneś umieć:
- posługiwać się podstawowymi pojęciami prawnymi,
- rozróżniać podstawowe gałęzie prawa,
- określać najważniejsze instytucje podstawowych gałęzi prawa,
- korzystać z różnych z
ródeł prawa,
- korzystać z różnych z
ródeł informacji,
- interpretować zdobyte wiadomości,
- stosować zdobyte wiadomości,
- obsługiwać edytor tekstów w zakresie podstawowym.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
5
3. CELE KSZTAA
CENIA
W wyniku realizacji programu jednostki modułowej, powinieneś umieć:
 określić z
ródła prawa pracy,
 określić zakres prawa pracy i ubezpieczeń społecznych,
 zastosować przepisy prawa pracy i ubezpieczeń społecznych,
 ocenić ważność i skuteczność wskazanej czynności z zakresu prawa pracy,
 sporządzić pisma nawiązujące i rozwiązujące stosunek pracy,
 sporządzić świadectwo pracy,
 sporządzić pisma informujące o nałożeniu kar porządkowych,
 rozwiązać konflikt miedzy stronami stosunku pracy zgodnie z przepisami prawa pracy,
 dokonać interpretacji decyzji ZUS,
 wskazać przepisy prawa umożliwiające dostęp do zatrudnienia w państwach Unii
Europejskiej.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
6
4. MATERIAA
NAUCZANIA
4.1. Pojęcie, przedmiot, systematyka i z
ródła prawa pracy
4.1.1. Materiał nauczania
Prawo pracy jest stosunkowo nową gałęzią prawa. Jego początki datują się na początek
XIX wieku, a intensywny rozwój nastąpił w XX wieku, zwłaszcza po wojnach światowych.
Rozwój ten szedł w kierunku rozszerzenia zakresu przedmiotowego regulacji prawnej
(przepisami obejmowano nowe dziedziny, np. ubezpieczenia społeczne, wypadki przy pracy,
urlopy) i jego zakresu podmiotowego (obejmowano przepisami nowe kategorie
pracowników, np. pracowników transportu, urzędników, robotników rolnych). Ze względu
na przedmiot regulowanych spraw stało się ono jedną z podstawowych gałęzi prawa. Zakres
spraw, którymi zajmuje się prawo pracy, ma szczególną doniosłość, ponieważ reguluje ono
stosunki i warunki pracy milionów pracowników, określając ich sytuację życiową zarówno
w okresie aktywności zawodowej, jak i w okresie, kiedy pracy świadczyć nie mogą (choroby,
inwalidztwo, emerytura).
Prawo pracy zawiera normy regulujące stosunki między pracodawcą a pracownikiem na
tle świadczonej pracy. Instytucjami regulowanymi przez prawo pracy są więc zagadnienia
zwiÄ…zane z nawiÄ…zywaniem i rozwiÄ…zywaniem stosunku pracy, urlopami, wynagrodzeniem za
pracę, odpowiedzialnością materialną pracowników, ochroną pracy młodocianych i kobiet,
rozwiązywaniem sporów zbiorowych między pracodawcą a pracownikami, bezpieczeństwem
i higienÄ… pracy.
Pojęcie prawa pracy nie obejmuje wszelkich przejawów działalności ludzkiej, lecz tylko
najszerzej rozpowszechniony jej rodzaj  wykonywane zarobkowo pracÄ… podporzÄ…dkowanÄ….
Nie obejmuje więc pracy wykonywanej np. na podstawie umowy o dzieło czy umowy
zlecenia.
Wyodrębnienie prawa pracy jako samodzielnej gałęzi prawa nastąpiło na podstawie
kryterium rodzaju stosunków społecznych regulowanych przez normy tego prawa. Na
gruncie polskiego prawodawstwa uznaje się, że przedmiotem prawa pracy są normy
regulujące stosunki społeczne pracy podporządkowanej oraz inne stosunki społeczne
życiowo związane z jej występowaniem. Tak więc w zakres prawa pracy wchodzą normy
regulujÄ…ce powstanie i ustanie stosunku pracy, obowiÄ…zki i uprawnienia pracodawcy
i pracowników, czas pracy, urlopy, ochrona pracy, bezpieczeństwo i higiena pracy,
rozstrzyganie sporów ze stosunku pracy itp.
Przedmiotem prawa pracy są wszystkie stosunki związane z bezpośrednim świadczeniem
pracy podporządkowanej i zapewnieniem jej efektywności, a więc przede wszystkim tzw.
indywidualne stosunki pracy, jakie zachodzą między pracodawcami a pracownikami.
Prawo pracy nie ogranicza się jednak tylko do regulacji indywidualnych stosunków
pracy, ale znacząca część przepisów poświęcona jest tzw. zbiorowym stosunkom pracy,
regulującym stosunki między pracodawcą lub organizacją pracodawców a związkami
zawodowymi lub załogami zakładów pracy. W prawie pracy uregulowane są zagadnienia
zawierania porozumień normatywnych (układów zbiorowych) oraz tryb rozwiązywania
konfliktów powstających między pracownikami a pracodawcami. Należy pamiętać, że
w zakres przedmiotowego prawa pracy wchodzą również stosunki prawne, które nie dotyczą
bezpośrednio samego świadczenia pracy, lecz są ściśle związane ze stosunkiem pracy np.
stosunki prawne przygotowujące nawiązanie stosunku pracy związane z pośrednictwem
pracy.
Całokształt przepisów prawa pracy spełnia funkcję ochroną zatrudnionych pracowników.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
7
y
ródła prawa pracy
Stosunki pracy podporządkowanej regulowane są przez liczne i różnorodne z
ródła
prawa pracy, których ranga i zakres oddziaływania są wyraz
nie określone. y
ródła te możemy
podzielić na takie, które występują powszechnie, a więc występują również w innych
gałęziach prawa (akty prawne wydawane przez organy władzy i administracji państwowej)
oraz na takie, które są specyficzne dla prawa pracy. Do pierwszego rodzaju z
ródeł należy
przede wszystkim Kodeks pracy z 1974 roku (wielokrotnie nowelizowany). Kodeks, zgodnie
z art. 1, określa prawa i obowiązki ogółu pracowników. Nie oznacza to, że wszyscy
pracownicy są objęci jego przepisami w jednakowym stopniu. Kodeks dopuszcza bowiem
możliwość odmiennego regulowania niektórych praw i obowiązków określonych grup
pracowników, np. nauczyciele objęci są regulacjami zawartymi w ustawie Karta Nauczyciela.
W sprawach ze stosunku pracy, nieunormowanych przepisami prawa pracy, stosuje siÄ™
odpowiednio przepisy Kodeksu cywilnego.
Do z
ródeł specyficznych dla prawa pracy należą układy zbiorowe pracy, regulaminy
wynagradzania, regulaminy pracy, konwencje Międzynarodowej Organizacji Pracy oraz
dwustronne i wielostronne umowy międzynarodowe.
Układy zbiorowe pracy są porozumieniami normatywnymi zawieranymi przez
poszczególnych pracodawców oraz organizacjami pracodawców z właściwymi organami
związków zawodowych, kształtującymi wzajemne stosunki między pracodawcami
a pracownikami. Obejmować one mogą warunki pracy i płacy oraz inne świadczenia
związane z pracą a także wzajemne zobowiązania stron dotyczące zasad i form
współdziałania przy ich stosowaniu. Są one na tyle ważne w demokratycznym państwie
prawa, że wyrażają autonomię i samodzielność stron stosunku pracy.
Zapisy układów zbiorowych pracy stanowią integralną część indywidualnych umów
o pracÄ™.
Regulamin pracy jest aktem normatywnym, który ustala organizację i wewnętrzny
porządek w zakładzie pracy oraz określa związane z procesem pracy prawa i obowiązki
pracodawcy i pracowników. Regulaminy pracy są wydawane na podstawie art. 104 k.p przez
określone grupy pracodawców (zatrudniających powyżej 20 osób i nieobjętych
postanowieniami układu zbiorowego pracy).
Do specyficznych z
ródeł prawa pracy należą również:
- konwencje Międzynarodowej Organizacji Pracy mające charakter wielostronny, ich
wejście w życie następuje po dokonaniu ratyfikacji,
- dwustronne lub wielostronne umowy międzynarodowe do których należy również traktat
akcesyjny do Unii Europejskiej.
4.1.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jaki rodzaj stosunków społecznych regulowany jest przepisami prawa pracy?
2. Jakiego rodzaju przepisy prawne kształtują stosunki pracy?
3. Czy Kodeks pracy obejmuje wszystkich wykonujących zajęcia zarobkowe?
4. Czy Kodeks pracy obejmuje wszystkich zatrudnionych w równym stopniu?
5. Jaki jest zakres przedmiotowy prawa pracy?
6. Na jakie zasadnicze części dzieli się prawo pracy?
7. Jakie znasz z
ródła prawa pracy?
8. Jakie znasz specyficzne z
ródła prawa pracy?
9. Czego dotyczą układy zbiorowe pracy?
10. Jakie zagadnienia regulowane sÄ… regulaminem pracy?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
8
11. Czy konwencje Międzynarodowej Organizacji Pracy obowiązują w Polsce?
12. Jakie jest warunek obowiązywania w Polsce zapisów zawartych w umowach
międzynarodowych?
4.1.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Przeszukaj zasoby Internetu w celu zapoznania siÄ™ z:
- art. 100 Kodeksu pracy, wymień zakres spraw, które są w nim uregulowane,
- art. 104 Kodeksu pracy, określ zawartość regulaminu pracy.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) uruchomić przeglądarkę internetową,
2) wykorzystać wyszukiwarkę internetową do znalezienia w sieci Kodeksu pracy,
3) zapoznać się z poszukiwanymi artykułami,
4) porównać ich treść z wersjami opublikowanymi w Dzienniku Ustaw.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- stanowisko komputerowe z dostępem do Internetu,
- Dzienniki Ustaw.
Ćwiczenie 2
Na podstawie artykułu 3 i 31 określ pojęcie pracodawcy i organ go reprezentujący.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) uruchomić przeglądarkę internetową,
2) wykorzystać wyszukiwarkę internetową do znalezienia w sieci Kodeksu pracy,
3) zapoznać się z poszukiwanymi artykułami,
4) porównać ich treść z wersjami opublikowanymi w Dzienniku Ustaw.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- stanowisko komputerowe z dostępem do Internetu,
- Dzienniki Ustaw.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
9
4.1.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz: Tak Nie
1) okreÅ›lić zakres przedmiotowy prawa pracy? ðð ðð
2) okreÅ›lić definicjÄ™ prawa pracy? ðð ðð
3) wyjaśnić, dlaczego ustalenia wszystkich aktów prawnych wydanych
na podstawie ustawy Kodeks pracy nie mogą być mniej korzystne
dla pracownika niż przepisy Kodeksu pracy? ðð ðð
4) okreÅ›lić zasadnicze części prawa pracy? ðð ðð
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
10
4.2. Zasady prawa pracy
4.2.1. Materiał nauczania
Przez zasady prawa pracy należy rozumieć takie normy ogólne tej gałęzi prawa, które
zajmują centralne miejsce w systemie norm prawa pracy i które będąc prawnym odbiciem
istniejących stosunków społeczno-ekonomicznych, wyrażają w swojej treści podstawowe
idee i założenia polityki społecznej państwa.
Ze względu na swoją treść normy te mają znacznie nie tylko jako idee leżące u podstaw
systemu prawa pracy, ale posiadają również istotne znaczenie praktyczne. Ich znaczenie
w praktyce polega przede wszystkim na tym, iż wskazują one kierunek dalszej działalności
prawotwórczej oraz wpływają na kształtowanie treści wydawanych w przyszłości aktów
prawnych, które powinny być zgodne z wyrażonymi w nich ideami. Spełniają więc funkcję
wytycznych legislacyjnych, przyczyniają się do spójności stanowionych aktów prawnych.
Zasady prawa pracy wywierają również istotny wpływ na praktyczną działalność
organów administracji państwowej i gospodarczej, zobowiązują je do tworzenia materialnych
warunków ich realizacji. Są więc dyrektywami kształtującymi działalność władzy
i administracji oraz pracodawców. Odgrywają one także doniosłą rolę przy stosowaniu norm
prawa pracy. Wypełniają więc funkcję wskaz
ników interpretacyjnych, którymi należy się
kierować przy stosowaniu przepisów prawa pracy.
Kodeks pracy w dziale II (art. 10 182) zawiera katalog podstawowych zasad prawa
pracy.
Katalog ten obejmuje następujące zasady:
1. Zasada wolności pracy, stwierdza, że każdy ma prawo do swobodnie wybranej pracy
(art. 10 ż1 k.p.).
2. Zasada swobody nawiązania stosunku pracy, która oznacza, że nawiązanie stosunku
pracy, bez względu na jego podstawę prawną, wymaga zgodnego oświadczenia woli
pracodawcy i pracownika (art. 11 k.p.).
3. Zasada poszanowania godności i dóbr osobistych pracownika, nakładają na
pracodawcę obowiązek takiego zachowania, które by szanowało godność i dobro
osobiste pracownika (art. 111 k.p.).
4. Zasada równego traktowania pracowników, oznacza obowiązek równego
(jednakowego) traktowania wszystkich pracowników, a w szczególności mężczyzn
i kobiet wypełniających takie same obowiązki, przy posiadaniu takich samych
kwalifikacji (art. 112 k.p.).
5. Zasada niedyskryminacji w stosunkach pracy, w szczególności ze względu na płeć,
wiek, niepełnosprawność, rasę, narodowość, przekonania polityczne i religijne. Dotyczy
to zakazu dyskryminacji w stosunkach pracy, zarówno na etapie ich nawiązywania,
kształtowania ich treści, jak i rozwiązywania stosunku pracy (art. 113 k.p.).
6. Zasada odpłatności pracy, oznacza że wszelka praca wykonywana w prawnym
stosunku pracy musi być odpowiednio wynagradzana (art. 13 k.p.).
7. Prawo do wypoczynku, obejmuje prawo do codziennego, tygodniowego i corocznego
wypoczynku, zapewniającego stałą ochronę i regenerację sił pracownika.
8. Zasada zapewnienia bezpiecznych i higienicznych warunków pracy. W myśl tej
zasady (art. 15 k.p.) pracodawcy majÄ… obowiÄ…zek zapewnienia wszystkim zatrudnionym
pracownikom bezpiecznych i higienicznych warunków pracy. Na treść tego obowiązku
składają się różnorodne powinności pracodawcy, rozwinięte zarówno w przepisach
działu X kodeksu pracy jak i przepisach pozakodeksowych (art. 16 k.p.).
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
11
9. Zaspokojenie bytowych, socjalnych i kulturowych potrzeb pracowników wskazuje
pożądane postępowanie pracodawców w zakresie przez nią wskazany. Konkretyzacja tej
zasady winna być zawarta w układzie zbiorowym pracy (art. 17 k.p.).
10. Ułatwianie pracownikom podnoszenia kwalifikacji zawodowych, wyraża ogólną
zasadę stymulowania podnoszenia kwalifikacji zawodowych pracowników. Realizacja tej
zasady leży zarówno w interesie pracowników, jak i pracodawców (art. 181).
11. Ochrona uprawnień pracowników ma podstawowe znaczenie dla realizacji ochronnej
funkcji prawa pracy. Zasada ta ustala generalnie, że przepisy prawa pracy zapewniają
pracownikom minimalne standardy ich uprawnień i określają maksimum obowiązków,
jakie mogą być nakładane na pracownika (art. 18 k.p.).
12. Zasada wolności zrzeszania się w związki zawodowe i organizacje pracodawców,
potwierdza i ustala w sposób ogólny prawo pracowników i pracodawców do tworzenia
związków zawodowych i organizacji pracodawców oraz przystępowanie do tych
organizacji (art. 18).
13. Zasada udziału załogi w zarządzaniu zakładem pracy, przyznaje pracownikom
w sposób ogólny i generalny prawo do uczestnictwa w zarządzaniu zakładem pracy (art.
(art. 182).
14. Poza zasadami sformułowanymi wprost w przepisach działu II Kodeksu pracy, na
podstawie innych przepisów można sformułować zasadę, zwaną zasadą ryzyka
pracodawcy, która stanowi istotę prawa pracy i z której wynika, że pracodawca,
podejmując swoją działalność bierze na siebie odpowiedzialność za należyte organizację
całokształtu przebiegu procesu pracy i jej ekonomicznej efektywności. Pracownik jest
zobowiązany jedynie do właściwego wykonania nałożonych przepisami obowiązków.
Ryzyko to możemy podzielić na: ryzyko gospodarcze, techniczne, osobowe, socjalne.
4.2.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jakie znasz zasady prawa pracy?
2. Czy potrafisz zdefiniować czym są zasady prawa pracy?
3. W jakim akcie prawnym sformułowano zasady prawa pracy?
4. Jakie funkcje spełniają zasady prawa pracy?
5. Na czym polega zasada niedyskryminacji w stosunkach pracy?
6. Czy można wykonywać pracę nieodpłatnie?
7. Czy z zasady zaspakajania bytowych i socjalnych potrzeb pracowników płynie dla
pracownika konkretne uprawnienie?
8. Na czym polega zasada ryzyka pracodawcy?
4.2.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Uzupełnij następujące zdania:
- Zasada & & & & & & & & & & & & & & & . w myśl tej zasady (art. 15 k.p.)
pracodawcy majÄ… obowiÄ…zek zapewnienia wszystkim zatrudnionym pracownikom
bezpiecznych i higienicznych warunków pracy. Na treść tego obowiązku składają się
różnorodne powinności pracodawcy, rozwinięte zarówno w przepisach działu X
kodeksu pracy, jak i przepisach pozakodeksowych (art. 16 k.p.).
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
12
- Zasada & & & & & & & ..., stwierdza, że każdy ma prawo do swobodnie wybranej
pracy.
- Zasada & & & & & & & & .., która oznacza, że nawiązanie stosunku pracy, bez
względu na jego podstawę prawną, wymaga zgodnego oświadczenia woli pracodawcy
i pracownika (art. 11 k.p.).
- Zasada & & & & & & & & & & & & & ., w szczególności ze względu na płeć, wiek,
niepełnosprawność, rasę, narodowość, przekonania polityczne i religijne. Dotyczy to
zakazu dyskryminacji w stosunkach pracy, zarówno na etapie ich nawiązywania,
kształtowania ich treści, jak i rozwiązywania stosunku pracy (art. 113 k.p.).
- Zasada & & & & & & & & & & & , nakładająca na pracodawcę obowiązek takiego
zachowania, które by szanowało godność i dobro osobiste pracownika (art. 111 k.p.).
- Zasada & & & & & & & & & , oznacza obowiązek równego (jednakowego)
traktowania wszystkich pracowników, a w szczególności mężczyzn i kobiet
wypełniających takie same obowiązki, przy posiadaniu takich samych kwalifikacji
(art. 112 K.p.).
- Zasada & & & & & & & & & & , oznacza że wszelka praca wykonywana w prawnym
stosunku pracy musi być odpowiednio wynagradzana (art. 13 k.p.).
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) uzupełnić zamieszczony tekst korzystając ze zdobytej wcześniej wiedzy i informacji
zawartych w literaturze przedmiotu.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- literatura zgodna z punktem 6 Poradnika dla ucznia.
4.2.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz: Tak Nie
1) wymienić z
ródÅ‚a prawa pracy? ðð ðð
2) scharakteryzować podstawowe pojÄ™cia zwiÄ…zane z zatrudnieniem? ðð ðð
3) okreÅ›lić zasady prawa pracy? ðð ðð
4) scharakteryzować zasady prawa pracy? ðð ðð
5) sporzÄ…dzić umowÄ™ o pracÄ™? ðð ðð
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
13
4.3. Stosunek pracy
4.3.1. Materiał nauczania
Stosunek pracy jest podstawowym stosunkiem prawnym prawa pracy. Podmiotami tego
stosunku są pracownik i podmiot zatrudniający (pracodawca). Na jego treść składają się
zobowiÄ…zania stron tego stosunku, ich wzajemne prawa i obowiÄ…zki. Kodeks pracy w art.
22 ż 1 w sposób ogólny wskazuje na najważniejsze cechy stosunku pracy, stwierdzając że
przez nawiÄ…zanie stosunku pracy pracownik zobowiÄ…zuje siÄ™ do wykonywania pracy na rzecz
pracodawcy i pod jego kierownictwem, a pracodawca do zatrudnienia pracownika za
określonym wynagrodzeniem. Nieistotna jest tutaj nazwa zawartej przez strony umowy, lecz
sam fakt zatrudnienia, na warunkach określonych powyżej. Nie jest dopuszczalne zastąpienie
umowy o pracę umową cywilnoprawną przy zachowaniu ww. warunków pracy.
Stosunek pracy charakteryzuje się tym, że świadczona w tym stosunku praca winna być
wykonywana w sposób ciągły, zgodnie z przepisami prawa i poleceniami kierownictwa, co
do czasu, miejsca i sposób świadczenia pracy, a pracodawca obowiązany jest zarówno do
zapłaty wynagrodzenia jak i do realizacji innych świadczeń należnych pracownikowi.
y
ródłem powstania stosunku pracy może być umowa o pracę (umowa o pracę, umowa
w celu przygotowania zawodowego, spółdzielcza umowa o pracę) lub akt administracyjny
(nominacja i powołanie) oraz akt wyboru na określone stanowisko.
Prawny stosunek pracy powstaje na zasadzie swobodnego, dobrowolnego jego zawarcia,
niezależnie od formy w jakiej zawarcie to następuje. Ma on charakter zobowiązaniowy,
z którego wynika równość stron. Oznacza to, że żadna ze stron nie może dokonywać
istotnych zmian poszczególnych elementów jego treści bez zgody drugiej strony.
Umowa o pracÄ™
Podstawowym z
ródłem powstawania stosunku pracy jest umowa o pracę, rozumiana
jako zgodne oświadczenie woli pracownika i pracodawcy. Tak rozumiana umowa o pracę
najpełniej wyraża i podkreśla zasady swobody stron w nawiązaniu tego stosunku,
uzależniając od ich woli zarówno samo zawarcie stosunku pracy, jak i jego kontynuację.
Pozwala ona pracodawcy na swobodny dobór pracowników, pracownikom zaś zapewnia
swobodny wybór miejsca pracy i ustalenie istotnych elementów zawartego stosunku pracy.
Kodeks pracy wyodrębnił cztery rodzaje umów o pracę:
1) na okres próbny,
2) na czas określony (odmianą tego rodzaju umowy jest umowa na czas pełnienia
zastępstwa),
3) na czas wykonywania określonej pracy,
4) na czas nieokreślony.
Pierwsze trzy rodzaje umów są umowami terminowym, ostatnia natomiast umową
bezterminową. Umowy te różnią się celem i czasem ich trwania.
Umowa na czas próbny ma na celu zapoznanie się przez pracodawcę z kwalifikacjami
pracownika i jego przydatnością na dane stanowisko pracy. Może być ona zawarta na czas
nieprzekraczający trzech miesięcy  w zależności od woli stron można ją więc podpisać na
okres tygodnia lub kilku tygodni, jednego, dwóch lub trzech miesięcy. Umowa na okres
próbny może poprzedzać każdą inną umowę o pracę, jednakże może być zawarta tylko raz
z tym samym pracodawcÄ….
Umowa na czas określony i na czas wykonywania określonej pracy mają na celu
nawiązanie stosunku pracy na określony z góry, odpowiadający obu stronom, czas. Umowa
na czas wykonywania określonej pracy zawierana jest wówczas, gdy stronom jest trudno
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
14
ustalić czas jej trwania, np. przy zbiorze truskawek. Natomiast w umowie na czas określony,
strony bardziej ściśle ustalają okres jej trwania. Kodeks pracy nie określa maksymalnego
czasu trwania takiej umowy.
Należy pamiętać, że liczba zawieranych kolejno po sobie umów na czas określony
została ograniczona do dwóch (art. 251k.p.), a trzecia kolejna umowa staje się z mocy prawa
umową na czas nieokreślony.
Umowa o pracę na czas nieokreślony zostaje zawarta wówczas, gdy strony wyraz
nie
to ustaliły. Jej celem jest stworzenie więzi prawnej pomiędzy nawiązującymi je stronami na
dłuższy okres.
Umowa o pracę powinna być zawarta na piśmie, z wyraz
nym określeniem rodzaju
umowy, daty jej zawarcia oraz warunków pracy i płacy, w szczególności:
1) rodzaju pracy, miejsca jej wykonywania, terminu rozpoczęcia,
2) wynagrodzenia,
3) wymiaru czasu pracy.
Jeżeli umowa o pracę nie została zawarta na piśmie, to pracodawca powinien najpóz
niej
w dniu rozpoczęcia pracy potwierdzić pracownikowi na piśmie rodzaj umowy i jej warunki.
Pracodawca informuje pracownika na piśmie, w terminie 7 dni od dnia zawarcia umowy, o:
1) obowiÄ…zujÄ…cej dobowej i tygodniowej umowie czasu pracy,
2) częstotliwości wypłat wynagrodzenia,
3) urlopie wypoczynkowym,
4) długości okresu wypowiedzenia umowy o prace oraz gdy pracodawca nie ma obowiązku
wydania regulaminu,
5) miejscu, terminie i czasie wypłaty wynagrodzenia,
6) przyjętym sposobie potwierdzania przez pracowników przybycia i obecności w pracy
oraz usprawiedliwiania nieobecności w pracy.
NawiÄ…zanie stosunku pracy na podstawie mianowania
Kodeks pracy w art. 76 stanowi, że stosunek pracy nawiązuje się na podstawie
mianowania w przypadkach uzasadnionych szczególnym charakterem pracy. Zgodnie z art.
5 k.p. stosunek pracy określonej kategorii pracowników regulują przepisy szczególne, zaś
przepisy kodeksu stosuje siÄ™ w zakresie nie uregulowanym tymi przepisami.
Stosunek pracy z mianowania różni się od normalnego stosunku pracy, jedynie tymi
elementami swojej treści, które są odpowiednio uregulowane w poszczególnych aktach
prawnych, zwanych pragmatykami służbowymi. Na podstawie mianowania powstaje
stosunek pracy np. pracowników urzędów państwowych, pracowników samorządu
terytorialnego, prokuratorów.
Nawiązanie stosunku pracy z powołania
Stosunek pracy może zostać nawiązany w skutek powołania na określone stanowisko.
Powołanie jako z
ródło powstania stosunku pracy jest aktem administracyjnym, podobnie jak
mianowanie, który wywołuje dwojaki skutek:
1) powoduje powstanie stosunku pracy między osobą powołaną a pracodawcą, u którego
powołany zostaje zatrudniony,
2) nadaje powołanemu określone stanowisko pracy na czas nieokreślony, chyba że przepisy
szczególne stanowią inaczej.
NawiÄ…zanie stosunku pracy z wyboru
Stosunek pracy z wyboru różni się od klasycznego stosunku pracy sposobem jego
nawiązania i rozwiązania. Występuje on wtedy, gdy z przyjęcia wyboru na określone
stanowisko wynika obowiÄ…zek wykonywania pracy w charakterze pracownika. W drodze
wyboru powstaje stosunek pracy osób pełniących kierownicze funkcje w organizacjach
politycznych, społecznych i samorządzie.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
15
4.3.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Na jak okres może być zawarta umowa na okres próbny?
2. Jakim celom służy zawarcie umowy na okres próbny?
3. Czy kodeks określa czas trwania umowy o pracę na czas określony?
4. Z kim zawiera się umowę na czas określony?
5. Kiedy zawiera się umowę na czas wykonywania określonej pracy?
6. Jakie znasz grupy pracowników, z którymi stosunek pracy powstaje na podstawie
mianowania?
7. Czy umowa o pracę musi mieć określoną formę prawną?
8. Czy może powstać stosunek pracy w wyniku zawarcia umowy zlecenia?
9. Jakie znasz rodzaje umów o pracę?
4.3.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Po zapoznaniu siÄ™ z odpowiednimi przepisami k.p. sporzÄ…dz
umowÄ™ o pracÄ™ na czas
nieokreślony.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) uważnie przeczytać polecenie,
2) zapoznać się z materiałem nauczania
3) opracować umowę na czas nieokreślony,
4) zaprezentować na forum grupy opracowane umowy.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- komputer,
- literatura zgodna z punktem 6 Poradnika dla ucznia.
Ćwiczenie 2
Określ podstawowe skutki powołania na stanowisko.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) uważnie przeczytać polecenie,
2) zapoznać się z materiałem nauczania,
3) określić elementy występujące przy nawiązaniu umowy przez powołanie,
4) opracowanÄ… odpowiedz
zaprezentować na forum grupy.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- komputer,
- literatura zgodna z punktem 6 Poradnika dla ucznia.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
16
4.3.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) wymienić z
ródÅ‚a prawa pracy? ðð ðð
2) okreÅ›lić, na jaki czas może być zawarta umowa na okres próbny? ðð ðð
3) okreÅ›lić, jakim celom sÅ‚uży zawarcie umowy na okres próbny? ðð ðð
4) określić, maksymalną długość trwania umowy o pracę na czas
okreÅ›lony? ðð ðð
5) podać, z kim zawiera siÄ™ umowÄ™ na czas okreÅ›lony? ðð ðð
6) określić, kiedy zawiera się umowę na czas wykonywania określonej
pracy? ðð ðð
7) podać grupy pracowników, z którymi stosunek pracy powstaje na
podstawie mianowania? ðð ðð
8) scharakteryzować formÄ™ umowy o pracÄ™? ðð ðð
9) określić, czy może powstać stosunek pracy w wyniku zawarcia
umowy zlecenia? ðð ðð
10) scharakteryzować rodzaje umów o pracÄ™? ðð ðð
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
17
4.4. RozwiÄ…zanie stosunku pracy
4.4.1. Materiał nauczania
Istotnym problemem, któremu ustawodawstwo pracy poświęca wiele uwagi jest
unormowanie rozwiązania umowy o pracę. Wynika to ze społecznej doniosłości
przyjmowanych w tym zakresie rozwiązań prawnych, które winny uwzględniać zarówno
generalne założenia wynikające z zasady swobody umów, jak i uzasadnienia interesów
pracowników i pracodawców.
Dlatego też przepisy przewidują różne tryby rozwiązywania umów o pracę:
1) na mocy porozumienia stron,
2) przez oświadczenie woli jednej ze stron z zachowaniem okresu wypowiedzenia
(rozwiÄ…zanie umowy o pracÄ™ za wypowiedzeniem),
3) przez oświadczenie woli jednej ze stron bez zachowania okresu wypowiedzenia
(rozwiÄ…zanie umowy o pracÄ™ bez wypowiedzenia),
4) z upływem czasu, na który była zawarta,
5) z dniem ukończenia pracy, dla której wykonania była zawarta (art. 30 ż 1 k.p.).
Ponadto umowa o pracę wygasa w przypadku śmierci pracownika, śmierci pracodawcy,
z upływem 3 miesięcy nieobecności pracownika, z powodu tymczasowego aresztowania
i w innych sytuacjach przewidzianych prawem.
Na czoło sposobów rozwiązywania umów o pracę Kodeks pracy wysuwa rozwiązanie
umowy na mocy porozumienia stron. Rozwiązanie umowy w ten sposób wymaga zgodnego
oświadczenia woli obu stron stosunku pracy i następuje w terminie ustalonym przez strony.
Każda ze stron może rozwiązać za wypowiedzeniem umowy o pracę zawartą na okres
próbny lub czas nieokreślony. Okres wypowiedzenia zależy od okresu zatrudnienia u danego
pracodawcy przy umowie na czas nieokreślony i przy umowie na okres próbny.
Umowę zawartą na czas określony można rozwiązać za wypowiedzeniem tylko wtedy,
gdy:
1) jest zawarta na okres dłuższy niż 6 miesięcy,
2) przy jej zawieraniu umieszczono w niej klauzurę o dopuszczalności wypowiedzenia.
Umowy o pracę, szczególnie umowy na czas nieokreślony rozwiązywane są w drodze
wypowiedzenia. Wypowiedzenie jest oświadczeniem woli jednej ze stron stosunku pracy,
mającym na celu rozwiązanie stosunku pracy po upływie pewnego czasu, zwanego okresem
wypowiedzenia.
Jest to czynność prawna jednostronna co powoduje, że brak zgody drugiej strony nie ma
znaczenia prawnego. Skuteczność wypowiedzenia zależy jedynie od tego, aby druga strona
modła się zapoznać z jego treścią.
Wypowiedzenie powinno nastąpić na piśmie.
Elementami konstrukcji wypowiedzenia sÄ… okresy i terminy wypowiedzenia.
Okresem wypowiedzenia jest czas, po którym następuje skutek wypowiedzenia, a więc
rozwiÄ…zanie umowy o pracÄ™.
Termin wypowiedzenia zależy od okresu zatrudnienia i maksymalnie wynosi:
- 2 tygodnie,
- 1 miesiÄ…c lub 3 miesiÄ…ce.
Wypowiadanie umów o pracę przez pracownika nie podlega żadnym ograniczeniom
w przeciwieństwie do wypowiedzeń dokonywanych przez pracodawcę. Ograniczenia te
można podzielić na takie, które dotyczą ogółu pracowników (konieczność uzasadnienia
wypowiedzenia, uprzednie konsultacje ze związkami zawodowymi) oraz na takie, które
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
18
dotyczą pewnych kategorii pracowników (kobiet w ciąży, funkcyjnych pracowników
związków zawodowych itd.). Należy podkreślić, że negatywna opinia związków
zawodowych nie wpływa na ważność wypowiedzenia.
Pracownik może wnieść odwołanie od wypowiedzenia umowy o pracę do sądu pracy.
Pracodawca może rozwiązać umowę o pracę bez wypowiedzenia z winy pracownika
w razie:
1) ciężkiego naruszenia podstawowych obowiązków pracowniczych,
2) popełnienia przez niego w czasie trwania umowy o pracę przestępstwa, które
uniemożliwia dalsze zatrudnienie go na zajmowanym stanowisku, jeżeli przestępstwo jest
oczywiste lub zostało stwierdzone prawomocnym wyrokiem,
3) zawinionej utraty uprawnień koniecznych do wykonywania pracy na zajmowanym
stanowisku (art. 52 k.p.).
Pracodawca może rozwiązać umowę bez wypowiedzenia także w niektórych
przypadkach nieobecności pracownika w pracy:
1) z powodu choroby po wyczerpaniu okresu zasiłkowego,
2) z innych usprawiedliwionych przyczyn (powyżej 1 miesiąca, art. 53 k.p.).
Pracownikowi, z którym rozwiązano umowę o pracę z naruszeniem obowiązujących
przepisów, przysługuje roszczenie o przywrócenie do pracy albo o odszkodowanie przed
sÄ…dem pracy.
W sytuacji określonej w art. 55 k.p. rozwiązać umowę o pracę bez wypowiedzenia może
także pracownik.
Bez względu na sposób rozwiązania umowy o pracę pracownik ma prawo do otrzymania
świadectwa pracy.
Szczegółowy zakres informacji, które powinny się znalez
ć w świadectwie pracy oraz
wzór takiego świadectwa zawiera Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia
15 maja 1996r. w sprawie szczegółowej treści świadectwa pracy oraz sposobu i trybu jego
wydawania i prostowania (DzU Nr 60, poz., 282 z póz
niejszymi zmianami).
Wydawanie świadectw pracy nie może być uzależnione od uprzedniego rozliczenia się
pracownika z pracodawcÄ….
4.4.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Kiedy umowa o pracę zawarta na czas określony może być rozwiązana w drodze
wypowiedzenia?
2. Czy w drodze wypowiedzenia może być rozwiązana umowa na czas wykonywania
określonej pracy?
3. Czy w drodze wypowiedzenia może być rozwiązana umowa o pracę na okres próbny?
4. Czy odmowa przyjęcia wypowiedzenia wpływa na jego ważność?
5. W jakich sytuacjach może być rozwiązana umowa o pracę bez wypowiedzenia z winy
pracownika?
6. Kiedy pracodawca może rozwiązać umowę o pracę bez wypowiedzenia, kiedy nie można
stwierdzić winy pracownika?
7. Czy pracodawca może odmówić pracownikowi zwalnianemu wydania świadectwa
pracy?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
19
4.4.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Określ termin wypowiedzenia umowy o pracę zawartej na:
1) czas nieokreślony, jeżeli pracownik był zatrudniony 4 lata,
2) czas określony  7 miesięcy, jeżeli w umowie przewidziano możliwość jej
wypowiedzenia,
3) okres próbny trwający 2 tygodnie.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) przeczytać uważnie treść zadania,
2) korzystając ze zdobytej wcześniej wiedzy ustalić okres obowiązującego wypowiedzenia,
3) uzasadnić podaną odpowiedz
powołując się na odpowiednie artykuły Kodeksu pracy
(podstawÄ™ prawnÄ…),
4) zanotować rozwiązanie.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- ustawa Kodeks pracy.
Ćwiczenie 2
Na podstawie poniższych wskazówek zredaguj w imieniu pracodawcy pismo do
pracownika.
Pan Marian Kowalski zamieszkały przy ulicy Jasnej 8 m. 4, 71-699 Radom jest zatrudniony
od pięciu lat na podstawie umowy o pracę na czas nieokreślony w charakterze kierowcy
w Przedsiębiorstwie MAN-MA. Dwa dni temu stracił prawo jazdy z powodu prowadzenia
samochodu w stanie nietrzez
wości. Pracodawca ma zamiar rozwiązać z nim stosunek pracy.
W imieniu pracodawcy zredaguj pismo skierowane do pana Kowalskiego powiadamiajÄ…ce go
o rozwiÄ…zaniu umowy o pracÄ™.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) przeczytać uważnie treść zadania,
2) korzystając ze zdobytej wcześniej wiedzy i literatury przedmiotu, ustalić:
a) odpowiedni sposób rozwiązana umowy o pracę,
b) przepis Kodeksu pracy, na podstawie którego umowa zostaje rozwiązana,
c) jakie informacje powinno zawierać oświadczenie pracodawcy o rozwiązaniu umowy
o pracÄ™,
3) zredagować oświadczenie pracodawcy o rozwiązaniu umowy o pracę, w przypadku
braku odpowiednich danych  wpisz dowolne (adres zakładu pracy),
4) napisać dokument, wykorzystując edytor tekstów, pamiętając o odpowiednim
sformatowaniu tekstu,
5) wydrukować sporządzony dokument.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
20
Wyposażenie stanowiska pracy:
- ustawa Kodeks pracy,
- komentarz do kodeksu pracy,
- inna literatura zgodna z punktem 6 Poradnika dla ucznia,
- stanowisko komputerowe wyposażone w edytor tekstów z dostępem do drukarki.
Ćwiczenie 3
Ustal możliwe sposoby rozwiązania poszczególnych umów o pracę.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) korzystając ze zdobytej wcześniej wiedzy i informacji zawartych w literaturze
przedmiotu ustalić:
a) sposoby rozwiÄ…zania umowy o pracÄ™,
b) rodzaje umów, które można rozwiązać w określony sposób.
2) uzupełnić zamieszczony poniżej diagram zgodnie z podanym przykładem.
Podpowiedz
! Strzałki określają liczbę możliwych rodzajów umów o pracę.
umowa na czas
nieokreślony
przez oświadczenie
jednej ze stron bez
zachowania okresu
wypowiedzenia
Sposób rozwiązania
umowy o pracÄ™:
z dniem ukończenia
pracy, dla której
wykonania była
zawarta
umowa na czas określony
umowa na czas wykonania
określonej pracy
Wyposażenie stanowiska pracy:
- literatura zgodna z punktem 6 Poradnika dla ucznia.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
21
4.4.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz: Tak Nie
1) scharakteryzować poszczególne sposoby rozwiązania
umowy o pracÄ™? ðð ðð
2) określić, jakie obowiązują okresy wypowiedzenia poszczególnych
umów o pracÄ™? ðð ðð
3) wskazać, w jakich sytuacjach pracodawca nie może wypowiedzieć
pracownikowi umowy o pracÄ™? ðð ðð
4) wskazać, w jakich sytuacjach strony stosunku pracy mogą rozwiązać
umowÄ™ o pracÄ™ bez wypowiedzenia? ðð ðð
5) ustalić uprawnienia przysługujące stronie umowy o pracę
z tytułu nieuzasadnionego lub niezgodnego z prawem rozwiązania
umowy o pracÄ™ przez drugÄ… stronÄ™? ðð ðð
6) wyszukać odpowiedniÄ… w danej sytuacji podstawÄ™ prawnÄ…? ðð ðð
7) posÅ‚użyć siÄ™ komentarzem do Kodeksu pracy? ðð ðð
8) zredagować oÅ›wiadczenie o rozwiÄ…zaniu umowy o pracÄ™? ðð ðð
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
22
4.5. Czas pracy
4.5.1. Materiał nauczania
Czasem pracy jest czas, w którym pracownik pozostaje w dyspozycji pracodawcy
w zakładzie pracy lub w innym miejscu wyznaczonym do wykonywania pracy (art. 128 k.p).
Wymiar i metody liczenia nominału czasu pracy
Czas pracy nie może przekraczać 8 godzin na dobę i przeciętnie 40 godzin w przeciętnie
pięciodniowym tygodniu pracy w przyjętym okresie rozliczeniowym nie przekraczającym
4 miesięcy. Dłuższe okresy rozliczeniowe można stosować jedynie w rolnictwie i hodowli
oraz przy pilnowaniu mienia lub ochronie osób. Nie powinny one jednak przekraczać sześciu
lub wyjątkowo  dwunastu miesięcy.
Obowiązujący pracownika wymiar czasu w przyjętym okresie rozliczeniowym, ustalamy:
mnożąc 40 godzin przez liczbę tygodni przypadających w okresie rozliczeniowym,
a następnie dodając do otrzymanej liczby godzin iloczyn 8 godzin i liczby dni pozostałych do
końca okresu rozliczeniowego, przypadających od poniedziałku do piątku.
Każde święto występujące w okresie rozliczeniowym i przypadające w innym dniu niż
niedziela obniża wymiar czasu pracy o 8 godzin. Jeżeli jednak w tygodniu obejmującym
siedem dni od poniedziałku do niedzieli, w inne dni niż niedziela, obniżenie wymiaru czasu
pracy o 8 godzin następuje tylko z tytułu jednego z tych świąt.
Tygodniowy czas pracy łącznie z godzinami nadliczbowymi nie może przekraczać
przeciętnie 48 godzin w przyjętym okresie rozliczeniowym (art. 131 k.p.). Wynika stąd, że
w każdym tygodniu pracownik nie powinien mieć więcej niż osiem godzin nadliczbowych,
ponieważ normalny czas pracy ma przeciętnie nie przekraczać 40 godzin tygodniowo.
Inaczej wyliczany jest czas pracy pracownika w ruchu ciągłym, tj. mnoży się 8 godzin
przez liczbę dni kalendarzowych okresu rozliczeniowego, z wyłączeniem niedziel i świąt oraz
dni wolnych wynikających z 5-dniowego tygodniowego czasu pracy. Liczba godzin nie może
przekraczać 4 godzin na każdy tydzień okresu rozliczeniowego, w którym nastąpiło takie
przedłużenie (np. zakładając że, wymiar czasu pracy w dwóch tygodniach przedłużono do 43
godzin, to ogólny wymiar czasu pracy w tym okresie rozliczeniowym ustala się dodając
6 godzin do 160 godzin = 166 godzin). Odmienność wyliczania wymiaru czasu pracy w ruchu
ciągłym, wynika ze specyfiki tego systemu: pracy w niedzielę i święta oraz wydłużenie
przeciętnej tygodniowej normy czasu pracy.
Kodeks pracy zapewnia pracownikowi pewne okresy nieprzerwanego odpoczynku: co
najmniej 11 godzin dziennie i 35 na tydzień. W każdej dobie  rozumianej jako kolejne 24
godziny, poczynając od godzin rozpoczęcia pracy  pracownik powinien mieć co najmniej 11
następujących po sobie godzin wolnych od pracy zawodowej.
Powyższy przepis nie dotyczy:
- pracowników, zarządzających w imieniu pracodawcy zakładem pracy,
- przypadków konieczności prowadzenia akcji ratownicze w celu ochrony życia lub
zdrowia ludzkiego, ochrony mienia lub środowiska albo usunięcia awarii.
W tych przypadkach pracownikowi przysługuje, w okresie rozliczeniowym, równoważny
okres odpoczynku.
Tak więc zgodnie z art. 133 ż 1 k.p. pracownikowi przysługuje w każdym tygodniu
prawo do co najmniej 35 godzin nieprzerwanego odpoczynku, obejmujÄ…cego co najmniej 11
godzin nieprzerwanego odpoczynku dobowego. W przypadkach wskazanych wyżej oraz
w przypadku zmiany pory wykonywania pracy przez pracownika w zwiÄ…zku z jego
przejściem na inną zmianę  tygodniowy nieprzerwany odpoczynek może obejmować
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
23
mniejsza liczbę godzin, nie może być jednak krótszy niż 24 godziny. Generalnie odpoczynek
tygodniowy ma przypadać w niedzielę, obejmującą kolejne 24 godziny, poczynając od szóstej
rano. Tylko w jednej sytuacji można go udzielić innego dnia  przy pracy dozwolonej
w niedzielÄ™, czyli:
1) w razie konieczności prowadzenia akcji ratowniczej w celu ochrony życia lub zdrowia
ludzkiego, ochrony mienia lub środowiska albo usunięcia awarii,
2) w ruchu ciągłym,
3) przy pracy zmianowej,
4) przy niezbędnych remontach,
5) w transporcie i komunikacji,
6) w zakładowych strażach pożarnych i zakładowych służbach ratowniczych,
7) przy pilnowaniu mienia i ochronie osób,
8) w rolnictwie i hodowli,
9) przy pracach koniecznych ze względu na ich użyteczność społeczną i codzienne,
potrzeby ludności (np. gastronomii, zakładach opieki zdrowotnej).
Jeżeli dobowy wymiar czasu pracy pracownika wynosi co najmniej 6 godzin, to
pracownik ma prawo do przerwy w pracy trwajÄ…cej co najmniej 15 minut, wliczanej do czasu
pracy. Przerwę można wydłużyć w drodze układowej, regulaminowej i umownej.
Praca nocna obejmuje 8 godzin spośród godzin między 21.00 a 7.00 rano.
Limit ośmiu godzin pracy na dobę w porze nocnej nie dotyczy:
- pracowników zarządzających zakładem pracy w imieniu pracodawcy,
- konieczności prowadzenia akcji ratowniczej w celu ochrony życia i zdrowia ludzkiego,
mienia i środowiska oraz usunięcia awarii.
Dokładne ramy czasowe określa wewnętrzny regulamin pracy, jeżeli nie ma konieczności
tworzenia takiego regulaminu pracy (gdy firma zatrudnia mniej niż 20 osób), to o czasie
pracy nocnej pracodawca musi powiadomić pracownika na piśmie. Pracownikiem pracującym
w nocy jest pracownik, który zgodnie z obowiązującym rozkładem pracy w każdej dobie
pracuje co najmniej trzy godziny w porze nocnej lub którego co najmniej ź czasu pracy w
przyjętym okresie rozliczeniowym przypada w porze nocnej.
Nie wolno zatrudniać w nocy:
- kobiet w ciąży,
- kobiet opiekujących się dziećmi do lat 4 bez ich zgody,
- pracowników młodocianych,
- pracowników niepełnosprawnych (chyba że za zgodą lekarza).
Pracę w porze nocnej rekompensuje się specjalnym dodatkiem za każdą godzinę
w wysokości 20 proc. stawki godzinowej wynikającej z minimalnego wynagrodzenia za
pracÄ™.
Ewidencja czasu pracy
Jednym z rodzajów dokumentacji, którą pracodawca musi prowadzić jest ewidencja
czasu pracy. Zgodnie z przepisami pracodawca zakłada i prowadzi, odrębnie dla każdego
zatrudnionego, kartę ewidencji czasu pracy zwłaszcza w zakresie obejmującym pracę w:
- niedziele i święta,
- porze nocnej,
- godzinach nadliczbowych,
- dni dodatkowo wolne od pracy,
- dyżury,
- a także urlopy, zwolnienia od pracy oraz inne usprawiedliwione i nieusprawiedliwione
nieobecności. Art. 149 ż 2 k.p. przewiduje wyjątki od ewidencjonowania godzin pracy
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
24
osób objętych zadaniowym czasem pracy, zarządzających w imieniu pracodawcy
zakładem pracy oraz otrzymujących ryczałt za nadgodziny oraz pracę w porze nocnej.
W razie rozbieżności oceny, zatrudniony może zwrócić się do społecznej lub
Państwowej Inspekcji Pracy. Ma także prawo wystąpić do sądu z odpowiednim roszczeniem
majÄ…tkowym np. o wynagrodzenie w godzinach nadliczbowych.
4.5.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Ile wynosi podstawowy wymiar czasu pracy?
2. Ile godzin nadliczbowych maksymalnie może przepracować osoba zatrudniona na
podstawie umowy o pracÄ™?
3. Kogo nie dotyczy limit ośmiu godzin pracy na dobę w porze nocnej?
4. Kogo nie można zatrudniać w nocy?
5. O ile skróci się wymiar czasu pracy w tygodniu, w którym przypada święto Bożego
Ciała?
6. Na czym polega praca w ruchu ciągłym?
4.5.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Oblicz liczbÄ™ godzin pracy pracownika w maju br.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) przeczytać uważnie treść zadania,
2) korzystając ze zdobytej wcześniej wiedzy, ustalić dzienny, tygodniowy oraz miesięczny
czas pracy w maju,
3) uzasadnić podaną odpowiedz
powołując się na odpowiednie artykuły Kodeksu pracy
(podstawÄ™ prawnÄ…),
4) zanotować rozwiązanie,
5) zaprezentować wykonane ćwiczenie na forum grupy.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- ustawa Kodeks pracy,
- kalendarz roku 2006.
Ćwiczenie 2
Na podstawie artykułu 38 Kodeksu pracy, wylicz czas pracy pracownika zatrudnionego
w ruchu ciągłym w dowolnym miesiącu pracy.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) przeczytać uważnie treść zadania,
2) ustalić stanowisko i miejsce pracy pracownika korzystając ze zdobytej wcześniej wiedzy
na potrzeby ćwiczenia,
3) uzasadnić podaną odpowiedz
, powołując się na odpowiednie artykuły Kodeksu pracy
(podstawÄ™ prawnÄ…),
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
25
4) zanotować rozwiązanie,
5) zaprezentować wykonane ćwiczenie na forum grupy.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- ustawa Kodeks pracy.
4.5.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz: Tak Nie
1) okreÅ›lić, ile wynosi podstawowy wymiar czasu pracy? ðð ðð
2) podać ile godzin nadliczbowych maksymalnie może przepracować
osoba zatrudniona na podstawie umowy o pracÄ™? ðð ðð
3) zidentyfikować, kogo nie dotyczy limit ośmiu godzin pracy na dobę
w porze nocnej? ðð ðð
4) wskazać, kogo nie można zatrudniać w nocy? ðð ðð
5) określić, o ile skróci się wymiar czasu pracy w tygodniu w którym
przypada Å›wiÄ™to Bożego CiaÅ‚a? ðð ðð
6) scharakteryzować, na czym polega praca w ruchu ciÄ…gÅ‚ym? ðð ðð
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
26
4.6. Wynagrodzenia
4.6.1. Materiał nauczania
Wynagrodzenia za pracę jest koniecznym świadczeniem, które pracodawca jest
obowiązany wypłacić pracownikowi za jego pracę. Występuje ono wszędzie tam, gdzie ma
miejsce praca podporzÄ…dkowana, wykonywana w prawnym stosunku pracy i jest
świadczeniem za pracę faktycznie wykonaną (art. 80 k.p.). Nie jest natomiast
wynagrodzeniem za pracę dochód z pracy uzyskiwany poza prawnym stosunkiem pracy, np.
honorarium za wykonane dzieła, zarobków więz
niów.
Od wynagrodzenia za pracę odróżnić należy inne świadczenia pieniężne otrzymane od
pracodawcy z tytułu pozostawania w stosunku pracy.
Należą do nich :
1) wypłaty za czas niewykonywanej pracy, tzw. wypłaty gwarancyjne,
2) wypłaty kompensacyjne takie jak diety, zwrot kosztów podróży itp.
3) świadczenia odszkodowawcze, np. odszkodowania za niezgodne z prawem rozwiązanie
umowy o pracÄ™,
4) odprawa pośmiertna.
Wynagrodzenie pracownika powinno być tak ustalone, by odpowiadało w szczególności
rodzajowi wykonywanej pracy i kwalifikacjom wynagrodzenia przy jej wykonaniu, a także
uwzględniało ilość i jakość pracy. Ustalając wynagrodzenie za pracę, należy określić
wysokość oraz zasady przyznawania pracownikowi stawek wynagrodzenia za pracę
określonego rodzaju lub na określonym stanowisku, a także innych (dodatkowych)
składników wynagrodzenia, jeżeli są one przewidziane z tytułu wykonywania określonej
pracy (art. 78 k.p.).
Warunki wynagrodzenia za pracę i przyznanie innych świadczeń związanych z pracą
ustalają układy zbiorowe pracy. Natomiast w przypadkach, gdy pracodawcy zatrudniają co
najmniej niż 20 pracowników nieobjętych zakładowym ani ponadzakładowym układem
zbiorowym pracy, obowiązkowe jest określenie tych praw w regulaminie wynagrodzenia.
Regulamin wynagrodzenia ustala pracodawca. W przypadku działania u niego
zakładowej organizacji związkowej, uzgadnia z nią regulamin wynagrodzenia. Regulamin
wynagrodzenia wchodzi w życie po upływie 2 tygodni od podania go do wiadomości
pracowników, w sposób przyjęty u pracodawcy. Jak już wspomniano, wynagrodzenie
przysługuje za pracę wykonaną, a za czas jej niewykonania tylko wtedy, gdy przewidują
odpowiednie przepisy prawa.
ZasadÄ™ tÄ™ stosuje siÄ™ w sytuacjach przestoju niezawinionego przez pracownika, jak
również w razie niewykonania pracy przez pracownika, jeżeli był gotów do jej wykonania,
a doznał przeszkód z przyczyn dotyczących pracodawcy. Pracodawca może jednak w takich
sytuacjach powierzyć pracownikowi inną odpowiednią pracę.
Za wadliwe wykonanie z winy pracownika produktów lub usług wynagrodzenie nie
przysługuje w ogóle lub przysługuje ono odpowiednio zmniejszone.
Pracownik nie może zrzec się prawa do wynagrodzenia ani przenieść go na inną osobę.
Wypłaty wynagrodzenia dokonuje się w miejscu, terminie i czasie określonym
w regulaminie pracy, nie rzadziej niż raz w miesiącu, w formie pieniężnej. Nie musi się to
odbywać w formie bezpośredniej wypłaty do rąk pracownika. Coraz częściej stosowane jest
przelewanie wynagrodzenia na konto osobiste do banku wskazanego przez pracownika (jest
to możliwe za wyraz
ną zgodą pracownika lub gdy tak stanowi układ zbiorowy lub regulamin
wynagradzania).
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
27
Z wynagrodzenia za pracę, po odliczeniu składek na ubezpieczenie społeczne oraz
zaliczki na podatek dochodowy od osób fizycznych, mogą być potrącane jedynie należności
określone w art. 87 k.p., to jest:
- sumy egzekwowane na mocy tytułów wykonywanych na zaspokojenie świadczeń
alimentacyjnych,
- sumy egzekwowane na mocy tytułów wykonywanych na pokrycie należności innych niż
świadczenia alimentacyjne,
- zaliczki pieniężne udzielone pracownikowi,
- kary pieniężne przewidziane w art. 108 K.p.
Potracenia z wynagrodzenia za pracę mogą być dokonywane w granicach określonych
w Kodeksie pracy (art. 87 ż 3). Natomiast kwoty wolne od potrąceń określa art. 87 k.p.
Należności inne, niż wymienione powyżej, mogą być potrącone z wynagrodzenia
pracownika tylko za jego wcześniejszą pisemną zgodą.
4.6.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Co to jest wynagrodzenie za pracÄ™?
2. Kto decyduje o wysokości wynagrodzenia pracownika?
3. W jakim akcie prawnym znajdują się zasady ustalania wynagrodzeń za pracę?
4. Jaki akt prawny zawiera przepisy płacowe dotyczące poszczególnych stanowisk pracy?
5. Jaki jest minimalny okres wypłacania wynagrodzenia?
6. Jakie należności mogą być potrącane z wynagrodzenia za pracę
4.6.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Pracownik nie przybył do pracy na skutek śnieżycy. Domaga się wynagrodzenia
twierdząc, że całą dniówkę spędził w samochodzie zakładowym dowożącym go codziennie
do pracy. Jego podstawÄ™ roszczenia podaje art. 81 Kodeksu pracy. Czy roszczenia
pracownika o wynagrodzenie jest zasadne?
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) przeczytać uważnie treść zadania,
2) przygotować wersję odpowiedzi,
3) uzasadnić podaną odpowiedz
, powołując się na odpowiednie artykuły Kodeksu pracy
(podstawÄ™ prawnÄ…) lub przypadki z orzecznictwa,
4) zanotować odpowiedz
.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- ustawa Kodeks pracy,
- orzecznictwo.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
28
Ćwiczenie 2
Czy z umowy o pracę można wyłączyć uprawnienie pracownika do wynagrodzenia za
czas niewykonywania pracy? Odpowiedz uzasadnij.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) przeczytać uważnie treść zadania,
2) przygotować wersję odpowiedzi,
3) uzasadnić podaną odpowiedz
powołując się na odpowiednie artykuły Kodeksu pracy
(podstawÄ™ prawnÄ…) lub przypadki z orzecznictwa,
4) zanotować odpowiedz
.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- ustawa Kodeks pracy,
- orzecznictwo.
4.6.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz: Tak Nie
1) zdefiniować pojÄ™cie wynagrodzenia za pracÄ™? ðð ðð
2) podać, kto decyduje o wysokoÅ›ci wynagrodzenia pracownika? ðð ðð
3) określić, w jakim akcie prawnym znajdują się zasady
ustalania wynagrodzeÅ„ za pracÄ™? ðð ðð
4) wskazać, jakie akty prawne zawierają przepisy płacowe
dotyczÄ…ce poszczególnych stanowisk pracy? ðð ðð
5) okreÅ›lić minimalny okres wypÅ‚acania wynagrodzenia? ðð ðð
6) podać, jakie należnoÅ›ci mogÄ… być potrÄ…cane z wynagrodzenia za pracÄ™? ðð ðð
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
29
4.7. Urlopy
4.7.1. Materiał nauczania
Urlop wypoczynkowy jest coroczną, nieprzerwaną i płatną przerwą w świadczeniu
pracy, w celu regeneracji jego sił fizycznych i psychicznych przysługujący ogółowi
pracowników w wymiarze uzależnionym od okresów zatrudnienia, do których dolicza się
okres nauki. Z definicji powyższej wynika, że każdy pracownik ma prawo do urlopu:
 corocznego, co oznacza, że po nabyciu prawa do pierwszego urlopu pracownikowi
przysługuje urlop w każdym kolejnym roku kalendarzowym;
 płatnego, co oznacza, że za czas urlopu przysługuje mu wynagrodzenie, jakie by
otrzymał, gdyby w tym czasie pracował;
 nieprzerwanego, co oznacza ograniczoną możliwość dzielenia urlopu i odwołania z niego
pracodawcÄ™.
Urlop jest prawem osobistym pracownika, co oznacza, że nie może on z tego
uprawnienia zrezygnować ani przenieść na inną osobę. Ewentualna umowa w tym zakresie
między pracodawcą a pracownikiem jest nieważna.
Zgodnie z art. 153 ż 1 K.p. pracownik podejmując pracę po raz pierwszy uzyskuje prawo
do urlopu z upływem każdego miesiąca pracy, w wymiarze 1/12 wymiaru urlopu
przysługującego mu po przepracowaniu roku.
Dostosowując polskie prawo do wymagań dyrektyw Unii Europejskiej wymiar urlopu
wypoczynkowego od 1 stycznia 2004 roku wynosi:
 20 dni, jeżeli pracownik zatrudniony jest krócej niż 10 lat i 26 dni - co najmniej 10 lat
(art. 154 ż 1).
Natomiast jeśli chodzi o pracowników niepełnoetatowych to Kodeks pracy traktuje ich
jednolicie, zarówno wtedy, gdy pracownik wykonuje pracę codziennie w zmniejszonej liczbie
godzin niż podstawowa norma czasu pracy, jak i gdy pracuje on tylko w niektóre dni
tygodnia. Zarówno w jednym, jak i w drugim przypadku wymiar urlopu ustala się
proporcjonalnie do wymiaru czasu pracy.
PodstawÄ… wymiaru urlopu wypoczynkowego jest kodeksowa liczba dni: 20 lub 26
w zależności od długości stażu pracy. Zatem, jako przykład przyjmijmy sytuację, że
pracownik pracuje na 4/5 etatu, a podstawa wymiaru urlopu wynikająca ze stażu pracy
wynosi 20 dni. Pracownikowi przysługuje zgodnie z art. 153 ż 2 16 dni urlopu (4/5 z 20 dni).
Nie jest przy tym istotne, czy pracownik pracuje 5 dni w tygodniu, czy na przykład 4 dni.
Jeśli obliczając w ten sposób wymiar urlopu wypoczynkowego uzyskamy wynik ułamkowy,
należy (art.154 ż 2) niepełny dzień zaokrąglić w górę do pełnego dnia. Udzielenie urlopu dla
pracowników niepełnoetatowych będzie różniło się w praktyce dla obu wymienionych wyżej
grup tychże pracowników.
Pracownikowi, który świadczy pracę od poniedziałku do piątku, lecz w niepełnej normie
czasu pracy należy udzielać urlopu we wszystkie  dni pracy (dni konkretnego pracownika
wynikające z jego harmonogramu. Mogą to być dla tego pracownika również niedziela czy
święto, jeśli zgodnie z obowiązującym go rozkładem pracy powinien w ten dzień świadczyć
pracę). Z tym jednak zastrzeżeniem, że jeden dzień urlopu nie odpowiada jednemu dniowi
pracy. Gdy na przykład pracownik ten pracuje każdego dnia po 5 godzin i chce wykorzystać
5 dni przysługującego mu urlopu, w tym przypadku realnie wykorzysta jedynie 3 dni urlopu,
gdyż zgodnie z art. 154 ż 2 jeden dzień urlopu odpowiada 8 godzinom pracy.
Równanie jest proste 5 · 5 = 25: 8 = 3,1
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
30
Reszta pozostanie do wykorzystania w trakcie dalszej części przysługującego urlopu.
Jeśli natomiast pracownik pracuje 3 dni w tygodniu po 8 godzin, chcąc wziąć tydzień urlopu,
to wykorzysta realnie 3 dni urlopu:
3 · 8 = 24 : 8 = 3.
Zgodnie z art. 155 ż 1 do okresu pracy, od którego zależy wymiar urlopu, wlicza się z tytułu
ukończenia:
1) zasadniczej lub innej równorzędnej szkoły zawodowej  przewidziany programem
nauczania czas trwania nauki, nie więcej jednak niż 3 lata,
2) średniej szkoły zawodowej  przewidziany programem nauczania czas trwania nauki, nie
więcej jednak niż 5 lat,
3) średniej szkoły zawodowej dla absolwentów zasadniczych (równorzędnych) szkół
zawodowych  5 lat,
4) średniej szkoły ogólnokształcącej  4 lata,
5) szkoły policealnej  6 lat,
6) szkoły wyższej  8 lat.
Pamiętać należy jednak o dwóch zasadach:
 powyższe okresy nauki nie podlegają sumowaniu  jeżeli więc po liceum skończyłam
studia, to nie należy mi się 12 tylko 8,
 jeżeli pracownik w trakcie nauki był równocześnie zatrudniony to do okresu zatrudnienia
wlicza tylko jeden okres  ten korzystniejszy. Jeżeli więc w okresie studiów rok
pracowałam, to korzystniejsze będzie dla mnie gdy wezmę owe 8 lat za studia. Jeżeli
w okresie studiów pracowałam 5 lat bardziej opłaca mi się wziąć 4 lata z tytułu liceum i 5
lat z tytułu pracy, czyli razem 9 lat.
Zgodnie z podstawową zasadą dotyczącą urlopów wyrażoną w art. 152 ż 1 k.p.
pracownikowi przysługuje prawo do corocznego, nieprzerwanego, płatnego urlopu
wypoczynkowego. Na termin urlopu wpływ będą miały dwie cechy urlopu wyrażone w tym
przepisie. Urlop mianowicie powinien być coroczny oraz nieprzerwany. Zasady te
skonkretyzowane są w dalszych artykułach.
Kodeks pracy wprowadza wyjątek od tej zasady. Urlop może być podzielony:
 tylko na wniosek pracownika,
 przynajmniej jedna część urlopu powinna trwać minimum 14 dni kalendarzowych
(art. 162).
Pracodawca jest obowiązany udzielić pracownikowi urlopu w tym roku kalendarzowym,
w którym pracownik uzyskał do niego prawo. Jeżeli wskutek różnych okoliczności
pracodawca nie udzielił pracownikowi urlopu w roku, za który urlop przysługuje powinien to
zrobić najpóz
niej do końca pierwszego kwartału kalendarzowego następnego roku.
Zasadą jest, że pracodawca powinien ustalić plan urlopów. W planie terminy urlopów
pracodawca wyznacza samodzielnie biorÄ…c po uwagÄ™:
 wnioski pracowników oraz
 konieczność zapewnienia normalnego toku pracy.
Wnioskami pracowników pracodawca nie jest związany  w praktyce więc ma on sporo
swobody w ustalaniu terminów urlopu. Plan urlopu należy podać do wiadomości
pracowników w sposób przyjęty w danym zakładzie.
Nie wszyscy pracodawcy muszą jednak sporządzać plan urlopów. Obowiązku takiego
nie ma pracodawca jeżeli:
 wyraziła na to zgodę zakładowa organizacja związkowa,
 u pracodawcy nie działa zakładowa organizacja związkowa.
W takim przypadku pracodawca ustala termin urlopu po porozumieniu z pracownikiem.
Również w tym przypadku pracodawca powinien wziąć pod uwagę:
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
31
 wnioski pracowników,
 konieczność zapewnienia normalnego toku pracy.
Każdemu pracownikowi w danym roku kalendarzowym przysługują 4 dni urlopu na żądanie.
Żądanie należy zgłosić najpóz
niej w dniu rozpoczęcia tegoż urlopu (art. 1672). Powyższe 4
dni przysługują mi łącznie w całym roku kalendarzowym bez względu na ewentualne zmiany
pracodawcy (art. 1673).
Zasadą jest, że urlop powinien być udzielony w terminie ustalonym wcześniej.
Istnieją jednak sytuacje kiedy możliwe będzie przesunięcie terminu urlopu.
Pracodawca może przesunąć urlop:
 na wniosek pracownika umotywowany ważnymi przyczynami,
 w razie pojawienia się szczególnych potrzeb pracodawcy, gdy nieobecność pracownika
spowodowałaby poważne zakłócenia w pracy.
Pracodawca obowiązany jest przesunąć termin urlopu w przypadku, gdy pracownik nie może
rozpocząć urlopu z przyczyn usprawiedliwiających nieobecność w pracy.
Przyczynami takimi są np. czasowa niezdolność do pracy wskutek choroby.
Pracodawca może odwołać pracownika z urlopu tylko wówczas, gdy jego obecności
w zakładzie wymagają okoliczności nieprzewidziane w chwili rozpoczynania urlopu.
Pracodawca, który odwołał pracownika z urlopu, zobowiązany jest pokryć koszty
pracownika bezpośrednio związane z tymże odwołaniem.
4.7.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
1. Co to jest urlop wypoczynkowy?
2. Jakie sÄ… okresy trwania urlopu wypoczynkowego w Polsce?
3. Od czego zależy wymiar urlopu?
4. Jaki wpływ na wymiar urlopu ma wykształcenie pracownika?
5. Czy urlop wypoczynkowy można podzielić?
6. Czy wszyscy pracodawcy są zobowiązani do tworzenia planów urlopów?
4.7.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Wylicz okres przebywania na urlopie pracownika zatrudnionego w pełnym wymiarze
czasu pracy, legitymującego się pięcioletnim stażem pracy.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) przeczytać uważnie treść zadania,
2) przygotować wersję odpowiedzi,
3) uzasadnić przygotowaną odpowiedz
,
4) zanotować odpowiedz
,
5) zaprezentować odpowiedz
na forum grupy.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- ustawa Kodeks pracy.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
32
Ćwiczenie 2
Wylicz urlop wypoczynkowy pracownika zatrudnionego w wymiarze 0,8 etatu
posiadającego 15 letni staż pracy.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) przeczytać uważnie treść zadania,
2) przygotować wersję odpowiedzi,
3) uzasadnić podaną odpowiedz
,
4) zanotować odpowiedz
,
5) zaprezentować odpowiedz
na forum grupy.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- ustawa Kodeks pracy.
4.7.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz: Tak Nie
1) zdefiniować co to jest urlop wypoczynkowy? ðð ðð
2) okreÅ›lić jakie sÄ… okresy trwania urlopu wypoczynkowego w Polsce? ðð ðð
3) podać od czego zależy wymiar urlopu? ðð ðð
4) okreÅ›lić jaki wpÅ‚yw na wymiar urlopu ma wyksztaÅ‚cenie pracownika? ðð ðð
5) zinterpretować czy urlop wypoczynkowy można podzielić? ðð ðð
6) określić czy wszyscy pracodawcy są zobowiązani
do tworzenia planów urlopów? ðð ðð
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
33
4.8. Ochrona pracy
4.8.1. Materiał nauczania
Ochrona pracy w znaczeniu prawnym jest to ogół norm prawnych ustanowionych w celu
zabezpieczenia pracowników przed utratą życia w związku z pracą oraz wyłączenie bądz

zmniejszenie niekorzystnego wpływu pracy na jego zdrowie.
W zakres tego pojęcia wchodzą normy zawarte w przepisach określające:
1) wymagania bezpieczeństwa i higieny pracy w zakładach pracy,
2) skutki niedopełnienia tych wymagań,
3) organizację i tryb postępowania organów sprawujących nadzór nad warunkami pracy,
tj. organów inspekcji pracy.
Pojęcie ochrony pracy obejmuje również postępowanie zgodne z tzw. zasadami
bezpieczeństwa i higieny pracy. Zasady te, to reguły oparte na doświadczeniu życiowym,
które pozwalają pracownikowi uniknąć niebezpieczeństw w konkretnych sytuacjach.
Ze względu na podmiotowy zakres regulacji możemy rozróżnić:
1) Powszechną ochronę pracy dotyczącą ogółu pracowników mającą za przedmiot
regulację warunków bezpieczeństwa i higieny pracy (łącznie z sankcjami za
nieprzestrzeganie wymagań obowiązujących w tym zakresie); na system prawny tej
ochrony składają się normy prawne zawarte w dziale dziewiątym Kodeksu pracy
zatytułowanym  Bezpieczeństwo i higiena pracy (art. 207 23715) oraz normy prawne
zawarte w licznych rozporządzeniach wykonawczych do tych przepisów.
2) Szczególną ochronę pracy odnoszącą się do pracowników młodocianych i kobiet, które
obejmują ogół norm służących interesom biologicznych kobiet i młodocianych (a także
potomstwa kobiet) w czasie trwania stosunku pracy; szczególna ochrona pracy
wspomnianych grup opiera się na przepisach zamieszczonych w dziale ósmym Kodeksu
pracy, zatytułowanym  Uprawnienia pracowników związane z rodzicielstwem
(art. 176 1891) oraz w dziale dziewiątym tegoż kodeksu, noszącym tytuł  Zatrudnienie
młodocianych (art. 190 206).
Przepisy dotyczące bezpiecznych i higienicznych warunków pracy
Wymienione wyżej przepisy Kodeksu pracy określają podstawowe wymagania
w zakresie projektowania i budowy zakładów pracy, utrzymania budynków, konstrukcji oraz
budowy maszyn i urządzeń technicznych, ochrony zdrowia i opieki lekarskiej, urządzeń
higieniczno-sanitarnych, środków ochrony i higieny osobistej pracowników itp. Przepisy
kodeksu określają również podstawowe obowiązki pracodawców i pracowników w zakresie
bhp, a także zawierają ustalenia dotyczące nadzoru nad wykonywaniem zadań w zakresie
bezpieczeństwa i higieny pracy. Zobowiązują one pracodawców i pracowników do
przestrzegania nie tylko przepisów, lecz także zasad bhp. Kodeks podkreśla, że realizacja
przez pracodawców zadań w dziedzinie bhp powinna stanowić nieodłączny element
działalności zakładu.
Poza przepisami Kodeksu pracy i przepisami o charakterze ogólnym, wydano wiele
przepisów branżowych dla poszczególnych działów gospodarki, np. dla budownictwa, hut
szkła, a także przepisy dotyczące określonych urządzeń, które mogą znajdować się w
różnych zakładach pracy, np. przepisy dotyczące poszczególnych substancji chemicznych
mogących szkodliwie wpływać na zdrowie pracowników.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
34
Szczególna ochrona pracy kobiet
Na szczególną ochronę pracy kobiet składają się z jednej strony normy dotyczące
ochrony pracy wszystkich kobiet w ogóle, z drugiej strony zaś normy dotyczące ochrony
kobiet w okresie ciąży, połogu i karmienia dziecka. Do wszystkich pracujących kobiet
odnoszÄ… siÄ™ normy zawierajÄ…ce:
- zakaz zatrudniania kobiet przy pracach uciążliwych lub szkodliwych dla zdrowia,
- uprawnienia kobiet występujące z tytułu wychowania dzieci.
Najistotniejszym elementem ochrony pracy kobiet jest niewÄ…tpliwie zakaz ich zatrudniania
przy pracach szczególnie uciążliwych lub szkodliwych dla zdrowia kobiety. Prace te zostały
szczegółowo opisane w wykazie prac zabronionych kobietom (Rozporządzenie Rady
Ministrów z dnia 10 września 1996r. DzU Nr 114 poz. 545, z póz
n. zm.), a w każdym
regulaminie pracy powinny być określone te rodzaje prac, które zgodnie z wykazem są
w danym zakładzie zabronione. Zakazy te jednak mają na celu ochronę zdrowia kobiet i nie
mogą być traktowane jako ograniczenie prawa kobiet do zatrudnienia. Wykaz przedstawia
rodzaje prac zabronionych wszystkim kobietom bÄ…dz
kobietom w ciąży i okresie karmienia,
związanych z wysiłkiem fizycznym i transportem ciężarów oraz wymuszoną pozycją ciała,
prac wykonywanych w mikroklimacie zimnym, gorącym lub zmiennym, w hałasie i drganiach,
narażających na działanie pól elektromagnetycznych, promieniowania jonizującego
i nadfioletowego oraz przy monitorach ekranowych. Zabrania także wykonywania prac pod
ziemią i na wysokości, w podwyższonym lub obniżonym ciśnieniu, w kontakcie ze
szkodliwymi czynnikami biologicznymi, w narażeniu na działanie szkodliwych substancji
chemicznych oraz prac grożącymi ciężkimi obrażeniami fizycznymi i psychicznymi.
Prócz prac wzbronionych wszystkim kobietom wykaz obejmuje prace zabronione tylko
kobietom w ciąży. Z reguły są to prace wzbronione w całym okresie ciąży, bez względu na
stopień jej zaawansowania. Spośród tych prac można między innymi wymienić pracę
w pozycji stojącej, które trwają łącznie ponad trzy godziny w czasie zmiany i prace w pozycji
wymuszonej, prace, w środowisku którym występują nagłe skoki temperatury powietrza
przekraczające 15 stopni, prace w warunkach narażenia drgania o ogólnym oddziaływaniu na
organizm człowieka, w warunkach narażenia na promieniowanie jonizujące, prace przy
obsłudze zwierząt domowych dotkniętych chorobami zakaz
nymi lub inwazyjnymi, prace
w wymuszonym rytmie pracy (np. przy taśmie), itp. Większość wymienionych prac
wzbronionych w okresie ciąży dotyczy także kobiet karmiących dziecko. Zakazy te
obowiÄ…zujÄ… bezwarunkowo i bez wyjÄ…tku.
Poza uprawnieniami przysługującymi kobietom ściśle w związku z ochroną jej zdrowia
podczas zatrudnienia, przepisy prawa mają na uwadze również inne role, jakie spełnia
kobieta, między innymi, macierzyńskie przyznają jej szereg udogodnień umożliwiających jej
opiekę nad małoletnimi dziećmi. Np. potrzeba zapewnienia osobistej opieki nad dzieckiem do
lat ośmiu stanowi przyczynę usprawiedliwiającą opuszczenie dnia pracy lub spóz
nienie siÄ™ do
niej, a pracownicom wychowującym dziecko do lat czternastu przysługuje w ciągu roku
zwolnienie z pracy na dwa dni z zachowaniem prawa do wynagrodzenia. Choroba dziecka
i konieczność zapewnienia mu osobistej opieki matki stanowi również ważną przyczynę
usprawiedliwiającą nieobecność w pracy.
Szczególną ochroną objęte są kobiety w okresie ciąży i macierzyństwa. Ochrona ta
wyraża się:
- w zapewnieniu trwałości stosunku pracy w okresie ciąży i ustawowej przerwy po
porodzie,
- w szczególnej ochronie zdrowia pracownicy w okresie ciąży i karmienia,
- w prawie do płatnego urlopu macierzyńskiego,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
35
- w udzielaniu zwolnień na karmienie dziecka piersią,
- gdy pracodawca dokonuje zwolnień grupowych albo ogłosił upadłość zakładu lub jego
likwidacjÄ™.
Szczególna ochrona pracy młodocianych
W rozumieniu prawa za osobę młodocianą przyjmujemy tą która ukończyła 16 rok życia,
a nie przekroczyła 18 roku życia. Osoby w tym wieku oznaczone są szczególną ochroną
prawną, obejmującą zarówno samo zatrudnienie, jak i odmienne uregulowanie niektórych
treści ich stosunków pracy. Warunki zatrudnienia młodocianych normuje rozdział dziewiąty
Kodeksu pracy. Nie wolno zatrudniać osób które nie ukończyły 16 roku życia. Dopuszczalne
jest zatrudnienie młodocianych, którzy ukończyli co najmniej szkołę gimnazjalną oraz
przedstawiają świadectwo lekarskie stwierdzające możliwość wykonywania danej pracy i że
praca ta nie zagraża ich zdrowiu. Młodociani nieposiadający kwalifikacji mogą być
zatrudniani tylko w celu przygotowania zawodowego. Pracodawcy mogą zatrudnić
młodocianych bądz
jako pracowników lub w celu przyuczenia do zawodu. Jako pracownik
młodociany może zostać zatrudniony jeśli posiada kwalifikacje do wykonywania danej pracy,
przy braku kwalifikacji mogą być zatrudniani przy lekkich pracach sezonowych
i dorywczych. Przygotowanie zawodowe młodocianych może nastąpić w drodze nauki
zawodu lub przyuczenia do wykonywania określonej pracy.
Nauka zawodu ma na celu przygotowanie do pracy w charakterze wykwalifikowanego
robotnika, a przyuczenie do pracy w charakterze robotnika przyuczonego do określonej
pracy. Umowa w celu przygotowania do zawodu powinna być sporządzona na piśmie
i określać rodzaj przygotowania, czas jego trwania, sposób dokształcenia teoretycznego
i wysokość wynagrodzenia. Nauka zawodu trwa od 2 do 3 lat. Przyuczenie do wykonywania
określonej pracy może trwać od 3 do 6 miesięcy, a w szczególnych przypadkach do półtora
roku.
W całym okresie do ukończenia 18 lat młodociani zobowiązani są do dokształcania się.
W tym celu pracodawca zobowiązany jest zwolnić młodocianego od pracy na czas potrzebny
do wzięcia udziału w zajęciach.
Szczególne znaczenie przy zatrudnianiu młodocianych mają przepisy dotyczące ochrony
zdrowia i rozwoju fizycznego. Ochrona ta przejawia siÄ™ w:
- zakresie zatrudniania młodocianych przy pracach wzbronionych młodocianym (wykaz
dzieli prace na zabronione wszystkim młodocianym oraz takie które są zabronione do
ukończenia 16 roku życia, różnicuje się także prace ze względu na płeć),
- obowiązku przeprowadzenia wstępnych i okresowych badań lekarskich,
- skróconym czasie pracy młodocianych (młodociani do 16 lat mogą pracować nie dłużej niż
6 godzin dziennie zaś powyżej 16 lat nie dłużej niż 8 godzin,
- dłuższym wymiarze urlopów (po upływie 6 miesięcy od rozpoczęcia pierwszej pracy
nabywajÄ… prawo do jednorazowego urlopu w wymiarze 12 dni roboczych, natomiast po
roku pracy i latach następnych w wymiarze 26 dni roboczych),
- zakresie pracy w porze nocnej oraz godzinach nadliczbowych.
Nadzór i kontrola nad przestrzeganiem przepisów prawa pracy jest głównym zadaniem
wielu instytucji publicznych i społecznych. Należą do nich między innymi:
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
36
Państwowa Inspekcja Pracy
Państwowa Inspekcja Pracy jest podległym Sejmowi organem nadzoru i kontroli
przestrzegania prawa pracy. Zakres jej działania obejmuje nadzór i kontrolę przestrzegania
prawa pracy w odniesieniu do wszystkich zakładów zatrudniających pracowników, bez
względu na podstawę prawną (umowy o pracę, umowy zlecenia) świadczenia przez nie
pracy.
Państwowa Inspekcja Sanitarna
W zakresie przepisów higieny pracy i warunków środowiska pracy do nadzoru i kontroli
przestrzegania przepisów prawa pracy upoważniona jest również Państwowa Inspekcja
Sanitarna. Do kompetencji Państwowej Inspekcji Sanitarnej należy sprawowanie nadzoru nad
warunkami higieny środowiska i higieny pracy w zakładach pracy w celu ochrony zdrowia
ludzkiego przed niekorzystnym wpływem uciążliwości środowiskowych oraz zapobiegania
powstawaniu chorób zawodowych i innych chorób związanych z warunkami pracy.
Inne instytucje
W pewnych zakresach nadzór nad bezpieczeństwem i higieną pracy sprawują również
takie instytucje jak Wyższy Urząd Górniczy, Urząd Dozoru Technicznego i inne.
Społeczna inspekcja pracy
W zakładzie pracy, w którym działają związki zawodowe może zostać powołana
społeczna inspekcja pracy. Jest to służba społeczna powoływana przez załogę zakładu pracy
i składająca się z jej pracowników. Jej działania mają na celu ochronę uprawnień
pracowniczych, a w szczególności przestrzeganie warunków bezpieczeństwa i higieny pracy
przez pracodawcę i pracowników.
Odpowiedzialność prawna w stosunku pracy
Strony stosunku pracy mogą ponosić określoną odpowiedzialność, ukształtowaną
częściowo odmiennie dla każdej z nich.
Odpowiedzialność pracowników rozumiana jest jako stan polegający na ponoszeniu
przez nich wobec pracodawcy konsekwencji materialnych lub osobistych z powodu
naruszenia obowiązków pracowniczych.
Odpowiedzialność pracodawcy rozumiana jest jako ponoszenie przez niego ujemnych
następstw z powodu naruszenia przepisów prawa, np. przepisów bhp czy przepisów
o rozwiązaniu umów o pracę.
Odpowiedzialność pracownika:
1. Za nieprzestrzeganie przez pracownika ustalonego porzÄ…dku Kodeks pracy w art. 108
przewiduje dwa rodzaje kar porzÄ…dkowych:
- niemajÄ…tkowe (upomnienie, nagana),
- majątkowe (kary pieniężne).
Kary niemajątkowe mają szerszy zakres stosowania niż kary pieniężne. Pracownik może
być ukarany karą upomnienia lub nagany za każde przewinienie porządkowe. Natomiast
karą pieniężną można mu wymierzyć tylko za:
- nieprzestrzeganie przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy lub przepisów
przeciwpożarowych,
- opuszczenie pracy bez usprawiedliwienia,
- stawienie siÄ™ do pracy w stanie nietrzez
wym lub spożywanie alkoholu w czasie
pracy.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
37
Przy stosowaniu kary bierze się pod uwagę następujące kryteria:
- rodzaj naruszenia obowiązków pracowniczych,
- stopień winy pracownika,
- dotychczasowy stosunek pracownika do pracy.
Kara pieniężna za jedno przekroczenie i za każdy dzień nieusprawiedliwionej
nieobecności nie może być wyższa od jednodniowego wynagrodzenia pracownika.
Każda z kar porządkowych nie może być zastosowana po upływie 2 tygodni od
uzyskania wiadomości o naruszeniu obowiązku i po upływie 3 miesięcy od tego
naruszenia.
Pracodawca zawiadamia pracownika o zastosowanej karze na piśmie, wskazując rodzaj
naruszonego obowiązku oraz datę jego zaistnienia, informuje go o prawie złożenia
sprzeciwu i terminie jego wniesienia.
W razie odrzucenia przez pracodawcę sprzeciwu, pracownik może wystąpić do sądu
pracy o uchylenie nałożonej kary.
Kara może być zastosowana tylko po uprzednim wysłuchaniu pracownika.
2. Pracownik, który wskutek niewykonania lub nienależytego wykonania obowiązków
pracowniczych ze swojej winy wyrządził pracodawcy szkodę, ponosi odpowiedzialność
materialną na następujących zasadach:
- zawiera siÄ™ ona w granicach rzeczywistej straty poniesionej przez pracodawcÄ™,
- pracownik nie odpowiada w zakresie, w jakim pracodawca lub inna osoba
przyczyniła się do powstania szkody lub jej zwiększenia,
- pracownik nie odpowiada za szkodę wynikłą w związku z działaniem w granicach
dopuszczalnego ryzyka,
- za szkodę sporządzoną przez kilku pracowników, każdy z nich odpowiada zgodnie
ze stopniem przyczynienia siÄ™ do niej i stopniem winy.
Odszkodowanie ustala się w wysokości wyrządzonej szkody, jednak nie może ona
przewyższać kwoty trzymiesięcznego wynagrodzenia przysługującego pracownikowi
w dniu wyrządzenia szkody (przy winie nieumyślnej).
Przy działaniu umyślnym pracownik jest obowiązany do naprawienia szkody w pełnej
wysokości.
Za mienie powierzone z obowiÄ…zku zwrotu lub wyliczenia siÄ™ pracownik odpowiada
w pełnej wysokości.
3. Odpowiedzialność pracodawcy za wykroczenia przeciw prawom pracownika
Odpowiedzialność ta jest uregulowana w dziale XIII Kodeksu Pracy (art. 281 283).
Wykroczenia przeciwko prawom pracownika zagrożone są karą grzywny.
Karze tej podlega:
1) pracodawca lub osoba działająca w jego imieniu, która między innymi:
- w celu obejścia przepisów zawiera umowę cywilnoprawną, pomimo tego, iż
świadczenie pracy odpowiada warunkom umowy o pracę,
- nie potwierdza na piśmie w ciągu 7 dni zawartej umowy o pracę,
- nie prowadzi dokumentacji w sprawach zwiÄ…zanych ze stosunkiem pracy oraz akt
osobowych pracownika.
2) osoba, która wbrew ciążącemu na niej obowiązkowi, między innymi:
- nie wypłaca w ustalonym terminie wynagrodzenia za pracę,
- nie udziela przysługującego pracownikowi urlopu wypoczynkowego,
- nie wydaje pracownikowi świadectwa pracy.
3) osoba, która dopuszcza się naruszenia norm mających na celu ochronę zdrowia i życia
pracownika.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
38
Pełny katalog wykroczeń zawierają przytoczone na wstępie przepisy Kodeksu pracy.
W pewnych okolicznościach pracodawca może podlegać odpowiedzialności karnej. Sankcje
karno  sÄ…dowe przewiduje Kodeks karny w art. 218-221 zamieszczonych w rozdziale
XXVIII zatytułowanym  Przestępstwa przeciwko prawom osób wykonujących pracę
zarobkowÄ… .
Przepisy tam zawarte przewidują stosowanie, w zależności od rodzaju przestępstwa 
karę grzywny, ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2.
Przed skierowaniem sprawy na drogę sądową pracownik może żądać wszczęcia
postępowania pojednawczego przed komisją pojednawczą (w praktyce instytucja ta
występuje bardzo rzadko).
Komisję pojednawczą powołują wspólnie pracodawca i zakładowa organizacja
związkowa, a jeżeli u danego pracodawcy nie działa zakładowa organizacja związkowa 
pracodawca, po uzyskaniu pozytywnej opinii pracowników. Postępowanie wszczynane jest
na wniosek pracownika. Komisja powinna dążyć do załatwienia sprawy w drodze ugody
w terminie 14 dni od złożenia wniosku, przy czym Kodeks pracy zabrania zawarcia ugody,
która byłaby sprzeczna z prawem lub zasadami współżycia społecznego.
Jeżeli postępowanie przed komisją pojednawczą nie doprowadziło do zawarcia ugody,
komisja na żądanie pracownika przekazuje niezwłocznie sprawę sądowi pracy.
Spory o roszczenia ze stosunku pracy rozstrzygajÄ…:
- sądy pracy  stanowiące odrębne jednostki organizacyjne sądów rejonowych oraz
- sądy pracy i ubezpieczeń społecznych  stanowiące odrębne jednostki organizacyjne
sądów okręgowych.
Nie podlegają właściwości tych sądów spory dotyczące:
- ustanawiania nowych warunków pracy i płacy,
- stosowania norm pracy,
- pomieszczeń w hotelach pracowniczych.
Postępowanie w sprawach o roszczenia pracownika ze stosunku pracy jest wolne od
opłat sądowych. Wydatki związane z czynnościami podejmowanymi w toku postępowania
ponosi tymczasowo Skarb Państwa. Sąd pracy w orzeczeniu kończącym postępowanie
w instancji rozstrzyga o tych wydatkach, z tym że obciążenie nim pracownika może nastąpić
w wypadkach szczególnie uzasadnionych (w praktyce występuje to bardzo rzadko).
Roszczenia ze stosunku pracy ulegają przedawnieniu z upływem 3 lat od dnia, w którym
roszczenie stało się wymagalne. Wyjątkiem jest roszczenie pracodawcy o naprawienie szkody
wyrządzonej przez pracownika  ulega ono przedawnieniu z upływem 1 roku od dnia,
w którym pracodawca powziął wiadomość o wyrządzeniu przez pracownika szkody, nie
póz
niej jednak niż z upływem 3 lat od jej wyrządzenia. Terminy przedawnienia nie mogą być
skracane ani przedłużane przez czynność prawną.
Roszczenie stwierdzone prawomocnym orzeczeniem organu powołanego do
rozstrzygania sporów (sąd pracy lub komisja pojednawcza), jak również roszczenie
stwierdzone ugodą zawartą przed takim organem, ulega przedawnieniu z upływem 10 lat od
dnia uprawomocnienia siÄ™ orzeczenia lub zawarcia ugody.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
39
4.8.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jakie znasz instytucje, których zadaniem jest nadzór i kontrola nad przestrzeganiem
przepisów prawa pracy?
2. Jaki jest zakres działania Państwowej Inspekcji Pracy?
3. W jakim zakresie Państwowa Inspekcja Sanitarna może kontrolować przestrzeganie
przepisów prawa pracy?
4. W jakim zakresie związki zawodowe mogą sprawować kontrolę nad przestrzeganiem
przepisów prawa pracy?
5. W jakich sytuacjach związki zawodowe mogą reprezentować pracowników?
6. W jakich okolicznościach w zakładzie pracy może zostać powołana społeczna inspekcja
pracy?
7. Jaki jest cel działania społecznej inspekcji pracy?
8. Jaki jest cel postępowania pojednawczego przed komisją pojednawczą?
9. Jak przebiega postępowanie pojednawcze przed komisją pojednawczą?
10. Jakie sÄ…dy rozpatrujÄ… roszczenia ze stosunku pracy?
11. Jak rozwiązana jest kwestia opłat sądowych w sprawach o roszczenia pracownika
wynikajÄ…ce ze stosunku pracy?
12. Jakie okresy przedawnienia obowiązują w przypadku roszczeń wynikających ze stosunku
pracy?
4.8.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Opracuj zestawienie instytucji sprawujących nadzór i kontrolę nad przestrzeganiem
przepisów prawa pracy, które działają w Twojej miejscowości lub najbliższej okolicy.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) wykorzystujÄ…c Internet:
a) ustalić, jakie instytucje sprawujące nadzór i kontrolę nad przestrzeganiem przepisów
prawa pracy znajdują się w Twojej miejscowości lub jej okolicach,
b) odszukać podstawowe informacje na temat tych instytucji.
2) wypełnić poniższą tabelę.
Formy udzielanej Adres Adres strony
Nazwa instytucji
pomocy i numer telefonu internetowej i e-mail
Wyposażenie stanowiska pracy:
- stanowisko komputerowe z dostępem do Internetu.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
40
Ćwiczenie 2
Przedstaw możliwości dochodzenia przez pracownika swoich roszczeń w sytuacji
naruszenia przepisów prawa pracy przez pracodawcę.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) korzystając z ustawy Kodeks pracy i innej literatury przedmiotu, ustalić procedurę
dochodzenia przez pracownika swoich roszczeń w sytuacji naruszenia przepisów prawa
pracy przez pracodawcÄ™,
2) sporządzić notatkę.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- ustawa Kodeks pracy,
- literatura zgodna z punktem 6 Poradnika dla ucznia.
4.8.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz: Tak Nie
1) wskazać instytucje, których zadaniem jest kontrola
przestrzegania prawa pracy? ðð ðð
2) określić zakres kontroli sprawowanej przez instytucje powołane
do przestrzegania prawa pracy? ðð ðð
3) zlokalizować instytucje zajmujące się kontrolą przestrzegania
prawa pracy znajdujÄ…ce siÄ™ w najbliższej okolicy? ðð ðð
4) określić formy pomocy, jakiej udzielają instytucje zajmujące się
kontrolÄ… przestrzegania prawa pracy? ðð ðð
5) zaplanować sposób dochodzenia przez pracownika swoich roszczeń
w sytuacji naruszenia przez pracodawcÄ™ przepisów prawa pracy? ðð ðð
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
41
4.9. Zbiorowe prawo pracy
4.9.1. Materiał nauczania
Oprócz indywidualnych stosunków pracy między pracodawcą a pracownikiem 
przedmiotem prawa pracy są również stosunki jakie zachodzą, między pracownikami i ich
organizacjami a związkami zawodowymi oraz pracodawcą a załogą zakładu pracy
i reprezentującymi ją organizacjami zawodowymi. Stosunki te określone są nazwą
zbiorowych stosunków pracy. Ich treścią jest przede wszystkim ochrona praw i interesów
pracowników, a także ograniczenie i rozwiązywanie zbiorowych sporów pracy. Zbiorowe
prawo pracy obejmuje prawo związkowe, prawo układowe (rokowanie i układy zbiorowe
oraz inne porozumienia zawierane pomiędzy związkami i pracodawcami) oraz prawo
zbiorowych sporów pracy (spory i strajki). Zbiorowe prawo pracy obejmuje też prawne
podstawy działania organizacji pracodawców. Niezależnie od przedstawicielstwa
pracowniczego (związków zawodowych) przedmiotem zbiorowym prawa pracy jest również
sama załoga zakładu pracy. Od niej zależy bowiem np. ogłoszenie strajku, powołanie komisji
pojednawczej.
Przepisy zbiorowego prawa pracy określają przede wszystkim pozycję prawną
i usprawnienie związków zawodowych i organizacji pracodawców jako tych przedmiotów
zbiorowego prawa pracy, które w głównej mierze wywierają wpływ na kształt zarówno
indywidualnych, jak i zbiorowych uprawnień pracowników. Regulują one również w różnych
formach i zakresie zbiorowe uprawnienia pracowników, wyrażające się w prawie ogółu
pracowników do powoływania organów stających na straży uprawnień pracowników, takich
jak społeczna inspekcja pracy i komisja pojednawcza. Ustalają także formy współdziałania
związków zawodowych przy stanowieniu i stosowaniu przepisów prawa pracy jako formy
ochrony uprawnień pracowników.
Ustawa o związkach zawodowych daje związkom zawodowym szereg uprawnień, które
można podzielić na:
- uprawnienia w zakresie stanowienia norm prawnych,
- uprawnienia w zakresie stosowania prawa pracy,
- uprawnienia w zakresie nadzoru nad warunkami pracy,
- uprawnienia w zakresie rozwiązywania zbiorowych i indywidualnych sporów pracy.
Szczegółowe uregulowania dotyczące zbiorowego prawa pracy są zawarte w całym
szeregu aktów prawnych, z które najważniejsze to:
1. Ustawa z 23 maja 1991 r. o zwiÄ…zkach zawodowych (tj. DzU z 2001 r. Nr 79, poz. 854
z póz
n. zm.), które normuje w sposób kompleksowy wszystkie zasadnicze sprawy
mające istotne znaczenie dla działalności związkowej. Określa ona pozycję prawną, cele i
zakres działania, tryb tworzenia i rozwiązywania związków zawodowych. Istotne
znaczenie z punktu widzenia określenia pozycji prawnej związków zawodowych mają
również uprawnienia przyznane im w Kodeksie pracy i innych ustawach, np. w Kodeksie
postępowania cywilnego, ustawie o społecznej inspekcji pracy i innych.
2. Ustawa z dnia 31 maja 1991 r. o organizacjach pracodawców (DzU Nr 55 poz. 235
z póz
n. zm.), określająca zasady tworzenia i zrzeszania się organizacji pracodawców,
podstawy i zakres ich działania i uprawnienia, które można podzielić na:
" uprawnienia w zakresie stanowienia prawa,
" uprawnienia do zawierania układów zbiorowych pracy.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
42
Podstawowym zadaniem organizacji pracodawców jest ochrona praw i reprezentowanie
interesów zrzeszonych członków wobec związków zawodowych, organów władzy
i administracji rządowej oraz organów samorządu terytorialnego.
3. Ustawa z dnia 23 maja 1991 r. o rozwiązywaniu sporów zbiorowych (DzU Nr 55, poz.
236 z póz
n. zm.). W myśl przepisów tej ustawy przedmiotem sporu zbiorowego mogą
być wyłącznie warunki pracy, płac lub świadczeń socjalnych oraz praw i wolności
związkowych pracowników lub innych grup, którym przysługuje prawo zrzeszania się
w związkach zawodowych. Spory zbiorowe rozpatrywane są w drodze rokowań,
postępowania pojednawczego (mediacje) i arbitrażowego. Stanowią one poszczególne
etapy przewidzianego trybu ich rozwiązywania. W przypadku braku rozstrzygnięcia
sporu w sposób wyżej określony  ostateczny, a jednocześnie najostrzejszym środkiem
jego likwidacji jest strajk. Strajk, zgodnie z ustawÄ…, polega na dobrowolnym zbiorowym
powstrzymaniu się pracowników od wykonywania pracy w celu rozwiązania spraw
(art. 17 ustawy).
4.9.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Co to jest zbiorowe prawo pracy?
2. W jakich aktach prawnych określone są uprawnienia związków zawodowych?
3. Na podstawie jakich przepisów związki zawodowe mogą chronić swoich członków
przed wypowiedzeniem umowy o pracÄ™?
4. Jakie są cele i zadania organizacji pracodawców?
5. Co to sÄ… spory zbiorowe?
6. Jaka jest procedura rozstrzygania sporów zbiorowych?
7. Co to jest strajk?
4.9.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Na podstawie ustawy o rozstrzyganiu sporów zbiorowych wskaż przesłanki strajku
 legalnego .
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) korzystając z ustawy Kodeks pracy i innej literatury przedmiotu, ustalić przesłanki
strajku  legalnego ,
2) sporządzić notatkę,
3) uzasadnić,
4) zaprezentować wykonane ćwiczenie na forum grupy.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- ustawa Kodeks pracy,
- literatura zgodna z punktem 6 Poradnika dla ucznia.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
43
Ćwiczenie 2
Na podstawie przepisów Kodeksu pracy sporządz
opiniÄ™ w sprawie rozwiÄ…zania umowy
o pracę z pracownicą w ciąży.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) korzystając ustawy Kodeks pracy i innej literatury, sporządzić opinię w sprawie
rozwiÄ…zania umowy,
2) sporządzić opinię,
3) zaprezentować opinię na forum grupy.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- ustawa Kodeks pracy,
- przybory piśmienne lub stanowisko komputerowe.
- literatura zgodna z punktem 6 Poradnika dla ucznia,
4.9.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz: Tak Nie
1) zdefiniować pojÄ™cie zbiorowe prawo pracy? ðð ðð
2) określić, w jakich aktach prawnych określone
sÄ… uprawnienia zwiÄ…zków zawodowych? ðð ðð
3) podać na podstawie jakich przepisów związki
zawodowe mogą chronić swoich członków
przed wypowiedzeniem umowy o pracÄ™? ðð ðð
4) wskazać, jakie sÄ… cele i zadania organizacji pracodawców? ðð ðð
5) podać co to sÄ… spory zbiorowe? ðð ðð
6) zinterpretować jaka jest procedura rozstrzygania sporów zbiorowych? ðð ðð
7) zdefiniować wyrażenie strajk? ðð ðð
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
44
4.10. Zabezpieczenia społeczne
4.10.1. Materiał nauczania
Przez zabezpieczenia społeczne rozumie się całokształt urządzeń i świadczeń
publicznych zabezpieczających obywateli przed skutkami zdarzeń, które mogą pozbawić ich
niezbędnych środków utrzymania.
Najważniejszą częścią składową zabezpieczenia społecznego są ubezpieczenia społeczne
realizowane przy użyciu różnych form i technik świadczeniowych. Są one głównym
i podstawowym środkiem zabezpieczenia środków egzystencji pracowników i ich rodzin
w przypadku czasowej lub trwałej niezdolności do pracy.
Aktualny system ubezpieczeń społecznych wprowadzony został w wyniku reformy,
w dniu 1 stycznia 1999 r.
Na system ten składają się:
1) ubezpieczenia zdrowotne,
2) ubezpieczenia emerytalne,
3) ubezpieczenia rentowe,
4) ubezpieczenia w razie choroby i macierzyństwa, zwane ubezpieczeniem chorobowym,
5) ubezpieczenia z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych, zwane
ubezpieczeniem wypadkowym.
Pierwsze z tych ubezpieczeń w pełni uregulowane zostało ustawą z 23 stycznia 2003 r.
o powszechnym ubezpieczeniu w Narodowym Funduszu Zdrowia (DzU Nr 45, poz. 391
z póz
n. zm.), natomiast pozostałe ubezpieczenia w ustawie z 13 paz
dziernika 1998 r.
o systemie ubezpieczeń społecznych (DzU Nr 137, poz. 887 z póz
n. zm.) oraz w ustawach:
z 17 grudnia 1998 r. O emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (Tekst
jedn. DzU z 2004 Nr 39, poz. 353 z póz
n. zm.), z 25 czerwca 1999 r. o świadczeniach
pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa (DzU Nr 60, poz.
636 z póz
n. zm.) i z 30 paz
dziernika 2002 r. o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków
przy pracy i chorób zawodowych (DzU Nr 199, poz. 1673 z póz
n. zm.).
Przepisy o charakterze ogólnym, zawierające postanowienia wspólne dla ubezpieczenia
emerytalnego, rentowego, chorobowego i wypadkowego, zawiera ustawa o systemie
ubezpieczeń społecznych. Reguluje ona m.in. zasady podlegania ubezpieczeniom społecznym,
zasady ustalania składek na ubezpieczenia społeczne oraz podstawy ich wymiaru, zasady,
tryb i terminy zgłoszeń do ubezpieczeń społecznych, prowadzenia ewidencji ubezpieczonych,
opłacania i rozliczania składek na ubezpieczenia społeczne, organizację i zasady działania
zakładu Ubezpieczeń Społecznych oraz Funduszu Ubezpieczeń Społecznych. Natomiast
rodzaje świadczeń z ubezpieczenia emerytalnego, chorobowego i wypadkowego, warunki
nabywania do nich praw oraz zasady i tryb ich przyznawania określają przepisy zawarte
w wyżej wskazanych, odrębnych ustawach.
ObowiÄ…zkiem ubezpieczenia emerytalnego, rentowego, chorobowego i wypadkowego
objęci zostali wszyscy pracownicy zatrudnieni na obszarze Rzeczypospolitej Polskiej,
z wyłączeniem sędziów i prokuratorów.
Od dnia nawiązania stosunku pracy powstaje też obowiązek opłacania składek na te
ubezpieczenia. Składki te są zróżnicowane, a ich wysokość zależy od rodzaju ubezpieczenia.
Przy ubezpieczeniu emerytalnym, rentowym i chorobowym stopa procentowa składki jest
jednakowa dla wszystkich ubezpieczonych. Natomiast stopa procentowa składek na
ubezpieczenie wypadkowe jest zróżnicowana dla poszczególnych płatników składek
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
45
i ustalana w zależności od poziomu zagrożeń zawodowych występujących w danym
zakładzie pracy i skutków tych zagrożeń.
Składki na ubezpieczenia emerytalne i rentowe finansują w równych częściach
z własnych środków pracownicy i pracodawcy. Natomiast składki na ubezpieczenia
chorobowe finansują w całości tylko pracownicy, a na ubezpieczenia wypadkowe tylko
pracodawcy. Inaczej finansowane są składki na wszystkie ubezpieczenia niektórych
zatrudnionych osób niepełnosprawnych.
Wysokość składki wynosi:
- 19,52% podstawy wymiaru na ubezpieczenia emerytalne,
- 13% podstawy wymiaru na ubezpieczenia rentowe,
- 2,45% podstawy wymiaru na ubezpieczenia chorobowe.
Stopę procentową składki na ubezpieczenie wypadkowe ustala się na rok składkowy
w zależności od zagrożeń zawodowych i ich skutków w sposób określony w rozdziale
4 ustawy z 30 paz
dziernika 2002 r. o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy
pracy i chorób zawodowych.
Część składki na ubezpieczenie emerytalne pochodzące ze składki pracownika,
wynoszÄ…ca 7,3% podstawy jej wymiaru, odprowadzana jest przez ZUS do wybranego przez
pracownika otwartego funduszu emerytalnego.
Składki na ubezpieczenia emerytalne, rentowe, chorobowe i wypadkowe za
ubezpieczonych pracowników, zarówno w części opłacanej przez pracowników, jak
i opłacanej przez pracodawców, obliczają, rozliczają i przekazują w całości co miesiąc do
Zakładu Ubezpieczeń Społecznych pracodawcy, zwani płatnikami.
Dla każdego ubezpieczonego i każdego płatnika Zakład Ubezpieczeń Społecznych
prowadzi indywidualne konta.
Na koncie płatnika składek ewidencjonuje się dane identyfikacyjne oraz wszelkie inne
dane konieczne do obsługi konta i rozliczenia należnych składek oraz wypłaconych zasiłków.
Zakład Ubezpieczeń Społecznych jest zobowiązany, w terminie do 31 marca każdego
roku, przesyłać ubezpieczonym informacje dotyczące sum zgromadzonych na koncie
indywidualnym, a w szczególności o wysokości zaewidencjonowanych na koncie,
zwaloryzowanych składek na dzień 31 grudnia poprzedniego roku kalendarzowego.
Zasadnicze znaczenie z punktu widzenia oceny wartości ochrony ubezpieczeniowej
pracowników i ich rodzin mają ukształtowane w danym systemie świadczenia
ubezpieczeniowe. Różne bowiem mogą być ich rodzaje, zasady uzyskiwania, czas pobierania,
wysokość. W naszym systemie ubezpieczenia społecznego świadczenia ubezpieczeniowe
można podzielić na świadczenia w naturze i świadczenia pieniężne. Każde z nich pełni inną
rolÄ™ i zaspokaja inne potrzeby ubezpieczonego.
Świadczenia w naturze mają na celu ochronę zdrowia ubezpieczonego, umożliwienie mu
korzystania z różnych form pomocy leczniczej i obejmują świadczenia przewidziane w
ustawie o ubezpieczeniu zdrowotnym. Natomiast świadczenia pieniężne zmierzają do
zapewnienia ubezpieczonemu środków utrzymania lub częściowego albo pełnego
zrekompensowania wydatków, jakie poniósł w związku z wystąpieniem danego zdarzenia
ubezpieczeniowego.
Świadczenia pieniężne występują bądz
w postaci wypłacanych przez określony czas
zasiłków, obejmując zasiłek chorobowy, świadczenia rehabilitacyjne, zasiłek opiekuńczy,
zasiłek macierzyński, zasiłek wyrównawczy, bądz
świadczeń długookresowych lub stałych w
postaci emerytury i rent, obejmujących emeryturę z tytułu wysługi lat i osiągnięcia
określonego wieku, rentę inwalidzką z tytułu niezdolności do pracy, rentę rodzinną oraz
dodatków do emerytury i rent. Przysługują one bądz
z chwilÄ… powstania danego zdarzenia
ubezpieczeniowego, bÄ…dz
po ustalonym okresie wyczekiwania, który jest różny dla
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
46
poszczególnych rodzajów tych świadczeń, i wtedy, gdy prawo do zasiłku chorobowego nie
powstało wskutek czynu przestępczego zainteresowanego.
Zakres podmiotowy tego ubezpieczenia jest bardzo szeroki. Ubezpieczeniu temu
podlegają wszystkie osoby objęte ubezpieczeniem społecznym pracowników, ubezpieczeniem
społecznym rolników, ubezpieczeniem osób prowadzących działalność gospodarczą itd.
Spełnienie obowiązku ubezpieczenia zdrowotnego następuje przez zgłoszenie osoby
podlegającej temu obowiązkowi do Funduszu i opłacanie składki na to ubezpieczenie. Osoby
podlegające obowiązkowi ubezpieczenia zdrowotnego po spełnieniu tych warunków stają się
członkami Funduszu i uzyskują, wraz z członkami rodziny, prawo do świadczeń
z ubezpieczenia zdrowotnego.
Składka na ubezpieczenie zdrowotne wynosi w 2006 r.  8,75% podstawy wymiaru.
Za pracowników składkę, jako płatnik, oblicza, pobiera z dochodu ubezpieczonego
i odprowadza do Zakładu Ubezpieczeń Społecznych pracodawca.
Zakres przedmiotowy przysługujących świadczeń jest również szeroki. Osobom
ubezpieczonym przysługują bowiem, na zasadach określonych w ustawie, świadczenia
zdrowotne służące zachowaniu, ratowaniu, przywracaniu i poprawie zdrowia, udzielane
w przypadku choroby, urazu, ciąży, porodu i połogu oraz w celu zapobiegania chorobom
i promocji zdrowia.
4.10.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Co rozumiesz pod pojęciem zabezpieczenie społeczne?
2. Czym różni się pojęcie zabezpieczenie społeczne od pojęcia ubezpieczenie społeczne?
3. Jakie ubezpieczenia składają się na system ubezpieczeń społecznych?
4. Czy pracodawca, zatrudniając pracownika, musi płacić odpowiednie składki na
ubezpieczenia społeczne?
5. Jaka jest obowiązująca stopa składki na ubezpieczenie zdrowotne?
6. Jakie rodzaje ubezpieczeń opłaca pracownik?
7. Ile wynosi składka na ubezpieczenie emerytalne?
4.10.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Na podstawie ustawy z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu
Ubezpieczeń Społecznych (Tekst jedn. DzU z 2004 Nr 39, poz. 353 z póz
n. zm.), wylicz
emeryturę mężczyzny urodzonego w 1939 roku, posiadającego 35 letni staż pracy, który
w okresie zatrudnienia osiągał wynagrodzenie (przeciętne) w wysokości 2.000 zł.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) korzystając z ustawy Kodeks pracy i innej literatury, ustalić wysokość emerytury,
2) przygotować obliczenie na piśmie,
3) uzasadnić swoje wyliczenia,
4) zaprezentować wyniki na forum grupy.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
47
Wyposażenie stanowiska pracy:
- ustawa Kodeks pracy,
- literatura zgodna z punktem 6 Poradnika dla ucznia.
4.10.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz: Tak Nie
1) podać, co rozumiesz pod pojÄ™ciem zabezpieczenie spoÅ‚eczne? ðð ðð
2) określić, czym różni się pojęcie zabezpieczenie
spoÅ‚eczne od pojÄ™cia ubezpieczenie spoÅ‚eczne? ðð ðð
3) wskazać, jakie ubezpieczenia składają się
na system ubezpieczeÅ„ spoÅ‚ecznych? ðð ðð
4) określić, czy pracodawca zatrudniając pracownika
musi pÅ‚acić odpowiednie skÅ‚adki na ubezpieczenia spoÅ‚eczne? ðð ðð
5) podać, jaka jest obowiązująca stopa składki na ubezpieczenie
zdrowotne? ðð ðð
6) podać, jakie rodzaje ubezpieczeÅ„ opÅ‚aca pracownik? ðð ðð
7) wskazać, ile wynosi skÅ‚adka na ubezpieczenie emerytalne? ðð ðð
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
48
4.11. Zatrudnienie i bezrobocie
4.11.1. Materiał nauczania
Trudna sytuacja na polskim rynku pracy zmusza władze państwowe do podejmowania
kompleksowych działań mających na celu poprawę tego stanu rzeczy poprzez promocję
zatrudnienia oraz redukcję bezrobocia, łagodzenie jego skutków i aktywizację zawodową.
Kwestie zwiÄ…zane z tymi zagadnieniami reguluje ustawa z dnia 20 kwietnia 2004 r.
o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy (DzU z 2004 r. Nr 99, poz. 1001 z póz
n.
zm.).
Przywołany akt prawny precyzuje status bezrobotnego oraz określa działania państwa
w zakresie polityki prowadzonej na rynku pracy.
Status bezrobotnego może uzyskać osoba, która:
- nie jest zatrudniona i nie wykonuje innej pracy zarobkowej,
- jest zdolna i gotowa do podjęcia zatrudnienia w pełnym wymiarze czasu pracy,
- ma ukończone 18 lat, a nie ukończyła 60 lat  kobieta a mężczyzna  65,
- nie uczy siÄ™ w szkole w systemie dziennym,
- nie pobiera świadczeń takich, jak: emerytura, renta z tytułu niezdolności do pracy, renta
szkoleniowa, socjalna, zasiłek chorobowy lub macierzyński,
- nie jest właścicielem gospodarstwa rolnego o powierzchni użytków rolnych
przekraczajÄ…cej 2 ha przeliczeniowe,
- nie prowadzi ani nie zawiesiła prowadzenia pozarolniczej działalności gospodarczej.
Osoba spełniająca powyższe wymagania powinna zgłosić się w celu dokonania rejestracji
do powiatowego urzędu pracy właściwego ze względu na stałe lub czasowe zameldowanie.
Nie wszystkim zarejestrowanym bezrobotnym przysługuje zasiłek. Prawo do zasiłku
przysługuje jedynie w sytuacji, gdy dla zarejestrowanego w powiatowym urzędzie pracy nie
ma propozycji pracy i udowodnił on, że w okresie 18 miesięcy poprzedzających dzień
zarejestrowania przez co najmniej rok był aktywny zawodowo. Wysokość przyznawanego
zasiłku jest zróżnicowana w zależności od długości okresu zatrudnienia. Jeżeli staż pracy
wynosi do 5 lat  przysługuje 80% zasiłku, od 5 do 20 lat  100%, a jeśli co najmniej 20 lat 
120%. Natomiast okres pobierania zasiłku uzależniony jest od stopy bezrobocia na obszarze
działania powiatowego urzędu pracy, w którym osoba się rejestruje i wynosi od 6 do 18
miesięcy.
Bezrobotny traci prawo do zasiłku, jeżeli:
- odmówił bez uzasadnionej przyczyny przyjęcia propozycji odpowiedniej pracy, innej
pracy zarobkowej, szkolenia, stażu, przygotowania zawodowego w miejscu pracy,
wykonywania prac interwencyjnych lub robót publicznych,
- w okresie 6 miesięcy przed zarejestrowaniem w powiatowym urzędzie pracy rozwiązał
stosunek pracy za wypowiedzeniem albo na mocy porozumienia stron,
- w okresie 6 miesięcy przed zarejestrowaniem się w powiatowym urzędzie pracy
spowodował rozwiązanie ze swej winy stosunku pracy bez wypowiedzenia,
- otrzymał odszkodowanie za skrócenie okresu wypowiedzenia umowy o pracę.
Działania państwa w zakresie promocji zatrudnienia, łagodzenia skutków bezrobocia
oraz aktywizacji zawodowej są realizowane przez instytucje rynku pracy, których działalność
ma na celu pełne i produktywne zatrudnienie, rozwój zasobów ludzkich, osiągnięcie wysokiej
jakości pracy oraz wzmocnienie integracji oraz solidarności społecznej.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
49
Do instytucji rynku pracy zaliczamy:
- publiczne służby zatrudnienia (powiatowe i wojewódzkie urzędy pracy),
- Ochotnicze Hufce Pracy (wyspecjalizowane w działaniach na rzecz młodzieży,
a w szczególności na rzecz młodzieży zagrożonej wykluczeniem społecznym),
- agencje zatrudnienia (są one niepublicznymi jednostkami organizacyjnymi świadczącymi
usługi w zakresie pośrednictwa pracy, poradnictwa zawodowego, doradztwa
personalnego, pracy tymczasowej),
- instytucje szkoleniowe (czyli podmioty prowadzÄ…ce edukacjÄ™ pozaszkolnÄ…),
- instytucje dialogu społecznego i instytucje partnerstwa lokalnego (organizacje związków
zawodowych, pracodawców, bezrobotnych i inne organizacje pozarządowe).
Podstawowe usługi rynku pracy kierowane przede wszystkim do bezrobotnych
i poszukujących pracy świadczone przez instytucje rynku pracy zostały przedstawione
w tabeli 1.
Tabela 1. Podstawowe usługi rynku pracy.
­ udzielanie pomocy w uzyskaniu odpowiedniego zatrudnienia
­ udzielanie pomocy pracodawcom w pozyskiwaniu pracowników z odpowiednimi
kwalifikacjami zawodowymi
Pośrednictw
­ pozyskiwanie ofert pracy
o pracy
­ informowanie o aktualnej sytuacji i przewidywanych zmianach na lokalnym rynku pracy
­ inicjowanie i organizowanie kontaktów bezrobotnych i poszukujÄ…cych pracy
z pracodawcami
Realizowane są na terenie państw Unii Europejskiej oraz państw, z którymi UE zawarła
umowy o swobodzie przepływu osób są to:
­ udzielanie pomocy w uzyskaniu odpowiedniego zatrudnienia w paÅ„stwach Unii
Europejskiej oraz państwach, z którymi UE zawarła umowy o swobodzie przepływu osób
UsÅ‚ugi ­ udzielanie pracodawcom pomocy w pozyskaniu pracowników o poszukiwanych
EURES kwalifikacjach zawodowych
­ inicjowanie i organizowanie kontaktów bezrobotnych i poszukujÄ…cych pracy
z pracodawcami
­ informowanie o sytuacji na rynkach pracy, z uwzglÄ™dnieniem wystÄ™pujÄ…cych tam
zawodów deficytowych i nadwyżkowych
­ udzielanie pomocy w wyborze odpowiedniego zawodu i miejsca zatrudnienia
­ udzielanie pomocy pracodawcom w doborze kandydatów do pracy na stanowiska
Poradnictwo wymagające szczególnych predyspozycji psychofizycznych
zawodowe ­ udzielanie informacji o zawodach, rynku pracy oraz możliwoÅ›ciach szkolenia i ksztaÅ‚cenia
i informacja ­ udzielanie porad uÅ‚atwiajÄ…cych wybór zawodu, zmianÄ™ kwalifikacji, podjÄ™cie lub zmianÄ™
zawodowa pracy
­ kierowanie na specjalistyczne badania psychologiczne i lekarskie umożliwiajÄ…ce
wydawanie opinii o przydatności zawodowej do pracy i zawodu albo kierunku szkolenia
Pomoc ­ organizowanie szkoleÅ„ z zakresu umiejÄ™tnoÅ›ci poszukiwania pracy
w aktywnym ­ organizowanie zajęć aktywizacyjnych
poszukiwani ­ umożliwienie dostÄ™pu do informacji i elektronicznych baz danych sÅ‚użących uzyskaniu
u pracy umiejętności poszukiwania pracy i samozatrudnienia
Organizacja ­ podwyższenie kwalifikacji zawodowych
szkoleÅ„ ­ zwiÄ™kszenie aktywnoÅ›ci zawodowej
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
50
Wspierając walkę z bezrobociem starosta może na wniosek bezrobotnego stosować
instrumenty wspierające usługi rynku pracy, do których należą:
- Staż, czyli nabywanie przez bezrobotnego umiejętności praktycznych przez
wykonywanie zadań w miejscu pracy bez nawiązywania stosunku pracy. Na staż może
zostać skierowany bezrobotny do 25 roku życia lub bezrobotny do 27 roku życia, pod
warunkiem że nie minęło 12 miesięcy od daty określonej w dyplomie, świadectwie lub
innym dokumencie poświadczającym ukończenie szkoły wyższej. Staż może trwać od 3
do 12 miesięcy, a warunkiem skierowania do jego odbycia jest brak doświadczenia
zawodowego. Bezrobotnemu w trakcie trwania stażu przysługuje stypendium
w wysokości zasiłku dla bezrobotnych (zasiłek za ten okres nie przysługuje).
- Przygotowanie zawodowe  to zdobywanie nowych kwalifikacji lub umiejętności
zawodowych poprzez praktyczne wykonywanie zadań zawodowych na stanowisku pracy
według ustalonego programu uzgodnionego pomiędzy starostą, pracodawcą
i bezrobotnym. Do odbycia przygotowania zawodowego u pracodawcy może zostać
skierowany bezrobotny do 25 roku życia lub bezrobotny bez kwalifikacji zawodowych (a
za zgodą zainteresowanych również długotrwale bezrobotni, bezrobotni powyżej 50
roku życia, bezrobotni wychowujący samotnie co najmniej jedno dziecko do 7 roku życia
i bezrobotni niepełnosprawni). Przygotowanie zawodowe może trwać do 6 miesięcy.
Warunkiem skierowania bezrobotnego do odbycia przygotowania zawodowego jest brak
kwalifikacji dostosowanych do potrzeb rynku pracy. Bezrobotnemu w trakcie trwania
przygotowania zawodowego przysługuje stypendium w wysokości zasiłku dla
bezrobotnych (zasiłek za ten okres nie przysługuje).
- Finansowanie kosztów przejazdu do pracodawcy zgłaszającego ofertę pracy lub do
miejsca pracy, odbywania stażu, szkolenia lub odbywania zajęć poradnictwa
zawodowego poza miejscem stałego zamieszkania, w związku ze skierowaniem przez
powiatowy urzÄ…d pracy.
- Finansowanie kosztów zakwaterowania w miejscu pracy osobie, która podjęła
zatrudnienie lub inną pracę zarobkową, staż, przygotowanie zawodowe lub szkolenie
poza miejscem stałego zamieszkania, w przypadku skierowania przez powiatowy urząd
pracy.
- Refundacja kosztów poniesionych przez pracodawcę z tytułu opłacanych składek na
ubezpieczenie społeczne w związku z zatrudnieniem skierowanego bezrobotnego.
- Refundacja poniesionych przez pracodawcę kosztów wyposażenia lub doposażenia
stanowiska pracy dla skierowanego bezrobotnego.
- Dodatek aktywizacyjny dla bezrobotnego, który w wyniku skierowania przez powiatowy
urząd pracy podjął pracę w niepełnym wymiarze czasu pracy i otrzymuje wynagrodzenie
niższe od minimalnego lub dla bezrobotnego, który podjął pracę z własnej inicjatywy.
- Dofinansowanie dla bezrobotnego, który podjął działalność gospodarczą.
- Refundacja kosztów poniesionych przez bezrobotnego na pomoc prawną, konsultacje
lub doradztwo związane z zakładaną przez niego działalnością gospodarczą.
- Stypendium dla bezrobotnych podejmujących naukę w szkole dla dorosłych.
- Refundacja części kosztów opieki nad dzieckiem do 7 lat, jeżeli bezrobotny podejmie
zatrudnienie lub inną pracę zarobkową lub zostanie skierowany na staż, przygotowanie
zawodowe lub szkolenie oraz pod warunkiem nieprzekroczenia kryterium dochodowego
na jednego członka w rodzinie.
- Prace interwencyjne lub roboty publiczne  osoby bezrobotne znajdujÄ…ce siÄ™
w szczególnej sytuacji na rynku pracy mogą skorzystać z tej formy okresowej
aktywizacji zawodowej.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
51
4.11.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. W jakich okolicznościach uzyskuje się status bezrobotnego?
2. W jakich okolicznościach przysługuje prawo do zasiłku dla bezrobotnych?
3. Od czego uzależniona jest wysokość zasiłku dla bezrobotnych i okres jego pobierania?
4. W jakich sytuacjach bezrobotny traci prawo do zasiłku?
5. Jakie są cele działania instytucji rynku pracy?
6. Jakie instytucje rynku pracy funkcjonujÄ… w Polsce?
7. Jakie usługi świadczą instytucje rynku pracy?
8. Jakie instrumenty wspierania usług rynku pracy może zastosować starosta?
4.11.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Przy poniższych stwierdzeniach zaznacz, które są prawdziwe (P), a które nie(F).
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) korzystając ze zdobytej wcześniej wiedzy ustalić, które z podanych poniżej stwierdzeń są
prawdziwe, a które fałszywe,
2) wpisać w zaznaczone podkreśleniem miejsce przed zdaniem literę P, jeżeli uważasz, że
jest ono prawdziwe,
3) wpisać w zaznaczone podkreśleniem miejsce przed zdaniem literę F, jeżeli uważasz, że
jest ono fałszywe.
_____ Usługi rynku pracy EURES są realizowane na terenie państw Unii Europejskiej oraz
państw, z którymi Unia zawarła umowy o swobodzie przepływu osób.
_____ Status bezrobotnego może uzyskać osoba, która zawiesiła prowadzenie
pozarolniczej działalności gospodarczej.
_____ Bezrobotny skierowany na staż traci prawo do zasiłku.
_____ Wszystkim bezrobotnym zasiłek wypłacany jest w takiej samej kwocie.
_____ Przygotowanie zawodowe to forma pomocy skierowana do bezrobotnych poniżej
25 roku życia.
_____ Bezrobotny traci prawo do zasiłku, jeżeli bez uzasadnionej przyczyny odmówił
wykonywania robót publicznych.
_____ Pracodawca, który zatrudnił skierowanego przez powiatowy urząd pracy
bezrobotnego może starać się o dodatek aktywizacyjny.
_____ Powiatowy urząd pracy jest publiczną instytucją świadczącą usługi pośrednictwa
pracy.
Wyposażenie stanowiska pracy:
literatura zgodna z punktem 6 Poradnika dla ucznia.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
52
Ćwiczenie 2
Opracuj zestawienie instytucji udzielających pomocy bezrobotnym, które działają
w Twojej miejscowości lub najbliższej okolicy.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) wykorzystujÄ…c Internet:
a) ustalić, jakie instytucje udzielające pomocy bezrobotnym znajdują się w Twojej
miejscowości lub okolicach,
b) odszukać podstawowe informacje na temat tych instytucji.
2) wypełnić poniższą tabelę.
Formy udzielanej Adres Adres strony
Nazwa instytucji
pomocy i numer telefonu internetowej i e-mail
Wyposażenie stanowiska pracy:
- stanowisko komputerowe z dostępem do Internetu.
4.11.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz: Tak Nie
1) okreÅ›lić, komu przysÅ‚uguje status bezrobotnego? ðð ðð
2) określić, w jakich okolicznościach przysługuje prawo
do zasiÅ‚ku dla bezrobotnych? ðð ðð
3) wskazać, w jakich sytuacjach bezrobotny traci prawo do zasiÅ‚ku? ðð ðð
4) przedstawić cele dziaÅ‚ania instytucji rynku pracy? ðð ðð
5) wymienić instytucje rynku pracy? ðð ðð
6) scharakteryzować usÅ‚ugi rynku pracy? ðð ðð
7) scharakteryzować instrumenty rynku pracy? ðð ðð
8) zlokalizować instytucje zajmujące się pomocą bezrobotnym
znajdujÄ…ce siÄ™ w najbliższej okolicy? ðð ðð
9) okreÅ›lić formy pomocy, jaka udzielana jest bezrobotnym? ðð ðð
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
53
4.12. Praca i zatrudnienie w Unii Europejskiej
4.12.1. Materiał nauczania
JednÄ… z podstawowych zasad obowiÄ…zujÄ…cych w Unii Europejskiej jest swoboda
przepływu pracowników.
Jest to zasada, która pozwala obywatelom UE na podjęcie pracy i zamieszkanie
w dowolnym kraju członkowskim.
Swobodny przepływ pracowników oznacza zniesienie wszelkiej dyskryminacji
w zakresie zatrudnienia  płac oraz innych warunków pracy, stosowanej ze względu na
obywatelstwo. W praktyce oznacza to, że każdy obywatel państwa członkowskiego UE ma
prawo do opuszczenia kraju w celu podjęcia zatrudnienia na terytorium innego państwa
członkowskiego.
Jednak Polacy aktualnie mogą podejmować pracę na zasadzie swobodnego przepływu
pracowników tylko w Wielkiej Brytanii, Irlandii, Szwecji, Hiszpanii, Portugalii, Finlandii,
Włoszech oraz w państwach, które razem z nami zostały włączone do UE. W pozostałych
krajach obowiązują nas okresy przejściowe  można podjąć pracę, ale konieczne jest
uzyskanie pozwolenia.
Problem podejmowania przez obywateli polskich pracy za granicą u pracodawców
zagranicznych uregulowany jest w ustawie z dnia 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia
i instytucjach rynku pracy (DzU Nr 99, poz. 1001 z póz
n. zm.).
Obywatele polscy mają prawo podejmować pracę poza granicami Rzeczpospolitej
Polskiej na zasadach obowiązujących w kraju zatrudnienia oraz określonych w umowach
międzyrządowych.
Poszukiwanie pracy może odbywać się za pośrednictwem wojewódzkiego urzędu pracy
i powiatowych urzędów pracy lub wyspecjalizowanych agencji pośrednictwa pracy
i Ochotniczych Hufców Pracy.
Agencje prowadzące legalny nabór pracowników do pracy za granicą muszą posiadać
wpis do rejestru agencji zatrudnienia, który wydawany jest przez Ministerstwo Pracy
i Polityki Społecznej. Agencje pośrednictwa pracy nie mogą pobierać opłat za pomoc
w znalezieniu pracy.
Kierowanie do pracy za granicą u pracodawców zagranicznych za pośrednictwem
agencji pośrednictwa pracy, odbywa się na podstawie umowy zawieranej przez te agencje
z obywatelami polskimi. Umowa ta powinna określać w szczególności:
1) pracodawcÄ™ zagranicznego,
2) okres zatrudnienia lub innej pracy zarobkowej,
3) rodzaj oraz warunki pracy i wynagrodzenia oraz świadczenia socjalne,
4) warunki ubezpieczenia społecznego oraz następstw nieszczęśliwych wypadków,
5) obowiÄ…zki i uprawnienia osoby kierowanej do pracy,
6) zakres odpowiedzialności cywilnej stron,
7) kwoty należne agencji z tytułu faktycznie poniesionych kosztów związanych ze
skierowaniem za granicÄ™, poniesione na:
a) dojazd i powrót osoby skierowanej,
b) wydanie wizy,
c) badania lekarskie,
d) tłumaczenie dokumentów (art. 85 ustawy).
Specyficzną formą podjęcia pracy jest zatrudnienie au-pair, czyli doskonalenie
znajomości języka obcego i poznawanie kultury danego kraju w zamian za opiekę nad
dziećmi. Taka forma jest skierowana przede wszystkim do osób młodych, studentów lub
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
54
absolwentów. Wiarygodne agencje au-pair są członkami międzynarodowych organizacji
IAPA (International AU Pair Association) I UAPA (Universal AU Pair Association). Istnieje
także Ogólnopolskie Stowarzyszenie Biur Au-pair. Osoba wyjeżdżająca jako Au-pair
otrzymuje spajanÄ… wizÄ™ w ambasadzie kraju zatrudnienia.
Obywatele wszystkich państw UE, podejmujący legalną pracę w innym państwie
członkowskim, mają takie same prawa i obowiązki jak pracownicy lokalni. Jakakolwiek
dyskryminacja ze względu na obywatelstwo jest zakazana prawodawstwem unijnym.
Przepisy unijne gwarantujÄ… takie same zasady traktowania w zakresie wynagrodzenia,
wypowiadania umów, przynależności do związków zawodowych, dostępu do szkoleń,
korzyści socjalnych i ulg podatkowych oraz praw i świadczeń, zarówno pracownikom
krajowym, jak i tym z innych krajów UE.
Prawo unijne pozwala na sumowanie okresów stażu pracowniczego. Okresy takiego
zatrudnienia w różnych krajach członkowskich wykazywane są na europejskim formularzu E-
301. Efektem tego jest możliwość otrzymania prawa do zasiłku pomimo tego, że za okres
pracy w poszczególnych krajach nie przysługuje takie świadczenie.
Do ustalenia prawa do zasiłku stosuje się przepisy tego państwa członkowskiego,
w którym przebywa osoba ubiegająca się o świadczenie. Osoba ta, w celu otrzymania lub
zachowania prawa do świadczenia, ma obowiązek podporządkować się wszystkim
regulacjom obowiązującym w kraju wypłacającym zasiłek.
Każda osoba może poszukiwać pracy lub rozpocząć własną działalność gospodarczą za
granicą, ale prawo do zsumowania okresów zatrudnienia, w celu uzyskania zasiłku,
przysługuje wyłącznie pracownikom. Nie przysługuje natomiast osobom pracującym na
własny rachunek.
Obywatele państw Unii Europejskiej mają prawo do pobytu i zamieszkania w innym
państwie UE. Nie jest to jednak prawo nieograniczone. Chcąc zamieszkać za granicą, należy
wykazać się możliwością utrzymania się i posiadaniem ubezpieczenia zdrowotnego.
W przypadku pracowników dokumentem, który to poświadcza, jest zaświadczenie
o zatrudnieniu  wszystkie państwa UE przewidują objęcie pracowników systemem
ubezpieczeń społecznych i zdrowotnych.
Pobyt do 3 miesięcy jest możliwy bez konieczności dokonywania jakichkolwiek
rejestracji. Zamiar długotrwałego zamieszkania lub pracy pociąga za sobą jednak konieczność
dokonania szeregu formalności.
Pracownik ma prawo do pozostania na terytorium państwa członkowskiego także po
ustaniu zatrudnienia w tym kraju na określonych zasadach.
1. Prawo pozostania przysługuje pracownikowi, który w chwili zakończenia aktywności
zawodowej osiągnął wiek emerytalny, który był zatrudniony w tym państwie co najmniej
przez ostatnich 12 miesięcy, a przebywał w nim na stałe więcej niż 3 lata.
2. Prawo pozostania przysługuje także pracownikowi, zamieszkującemu stale na terytorium
danego państwa więcej niż 2 lata, który zakończył pracę jako pracownik w skutek
trwałej niezdolności do pracy.
3. Prawo pozostania przysługuje również w takiej sytuacji, kiedy pracownik po 3 latach
ciągłego zatrudnienia i pobytu na terytorium danego państwa, pracuje na terytorium
innego państwa członkowskiego, mieszkając stale na terytorium tego pierwszego, gdzie
powraca codziennie lub co najmniej raz w tygodniu.
Jeżeli pracownik nabył prawo pozostania w danym kraju, członkowie jego rodziny mają
także prawo do pozostania na stałe na terytorium tego państwa, nawet po śmierci
pracownika. Jeżeli śmierć nastąpiła w okresie aktywności zawodowej pracownika, a przed
nabyciem prawa do pozostania, rodzina ma prawo pozostania, jeżeli pracownik zamieszkiwał
w tym państwie co najmniej 2 lata lub śmierć spowodowana była wypadkiem przy pracy, lub
jeśli małżonek posiada obywatelstwo tego państwa.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
55
4.12.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Od kiedy Polska jest członkiem Unii Europejskiej?
2. Na czym polega swoboda przepływu pracowników w Unii Europejskiej?
3. W której ustawie będziesz szukał przepisów dotyczących zatrudnienia za granicą?
4. Czy instytucje świadczące usługi pośrednictwa pracy mogą pobierać za nie opłaty?
5. Jakie przepisy obowiÄ…zujÄ… pracownika polskiego zatrudnionego we WÅ‚oszech?
6. Czy staż pracy w Polsce wlicza się do stażu pracy w zakresie uprawnień pracowniczych
u pracodawcy zagranicznego?
4.12.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
SporzÄ…dz
umowę między agencją pośrednictwa pracy a pracownikiem kierowanym do
pracy za granicÄ….
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) korzystając z ustawy Kodeks pracy i innej literatury, przygotować projekt umowy,
2) zaprezentować swoją pracę na forum grupy.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- ustawa Kodeks pracy,
- literatura zgodna z punktem 6 Poradnika dla ucznia.
4.12.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz: Tak Nie
1) okreÅ›lić, od kiedy Polska jest czÅ‚onkiem Unii Europejskiej? ðð ðð
2) podać, na czym polega swoboda przepływu
pracowników w Unii Europejskiej? ðð ðð
3) określić, w której ustawie będziesz szukał
przepisów dotyczÄ…cych zatrudnienia za granicÄ…? ðð ðð
4) określić, czy instytucje świadczące usługi
poÅ›rednictwa pracy mogÄ… pobierać za nie opÅ‚aty? ðð ðð
5) podać, jakie przepisy obowiązują pracownika
polskiego zatrudnionego we WÅ‚oszech? ðð ðð
6) podać, czy staż pracy w Polsce wlicza się
do stażu pracy w zakresie uprawnień
pracowniczych u pracodawcy zagranicznego? ðð ðð
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
56
5. SPRAWDZIAN OSI
GNI
Ć
INSTRUKCJA DLA UCZNIA
1. Przeczytaj uważnie instrukcję.
2. Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi, podaj również datę i klasę.
3. Zapoznaj się z zestawem 20 zadań testowych.
4. W zadaniach musisz dokonać wyboru tylko jednej z czterech podanych odpowiedzi.
Odpowiedzi zapisuj tylko na załączonej karcie odpowiedzi.
5. Przed udzieleniem odpowiedzi przeczytaj dokładnie zadanie.
6. W zadaniach wybranÄ… odpowiedz
zaznacz, stawiajÄ…c w odpowiedniej rubryce znak X.
W przypadku pomyłki błędną odpowiedz
należy zaznaczyć kółkiem, a następnie
ponownie zakreślić odpowiedz
prawidłową.
7. Jeżeli udzielenie odpowiedzi na jedno z zadań będzie sprawiało Ci trudność, to rozwiąż
pozostałe zadania i wróć do niego, gdy zostanie Ci wolny czas.
8. Na rozwiÄ…zanie testu masz 45 minut.
Powodzenia!
ZESTAW ZADAC
TESTOWYCH
1. Umowa o pracę określa:
a) rodzaj pracy, termin rozpoczęcia pracy, wynagrodzenie za pracę oraz miejsce,
termin, częstotliwość i czas jego wypłacania.
b) rodzaj pracy, miejsce pracy, wysokość wynagrodzenia.
c) stanowisko pracy, rodzaj pracy, wynagrodzenie oraz czas pracy.
d) strony, rodzaj i datÄ™ zawarcia umowy oraz rodzaj pracy, miejsce jej wykonywania
i termin rozpoczęcia, wysokość wynagrodzenia, wymiar czasu pracy.
2. Jesteś pracownikiem, chcesz rozwiązać umowę o pracę za wypowiedzeniem. Możesz to
zrobić, gdy Twoja umowa jest zawarta na
a) czas wykonania określonej pracy.
b) czas nieokreślony.
c) czas określony, o ile umowa została zawarta na czas krótszy niż 6 miesięcy.
d) żadne z powyższych.
3. W Twojej pracy nie jest przestrzegany 8-godzinny dzień pracy. Pracujesz tylko 7 godzin
dziennie. W takiej sytuacji Twój pracodawca
a) jest obowiązany wprowadzić przerwę w pracy trwającą 15 minut i wliczyć ją do
czasu pracy.
b) nie ma obowiązku wprowadzenia żadnej przerwy w pracy.
c) jest obowiązany wprowadzić przerwę w pracy trwającą 15 minut, ale nie musi
wliczać jej do czasu pracy.
d) ustala wraz z pracownikami, czy przerwa w czasie pracy będzie wprowadzona, ile
minut będzie trwała i czy będzie wliczana do czasu pracy.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
57
4. Trzy tygodnie temu podjąłeś swoją pierwszą pracę, już myślisz o urlopie, uzyskujesz
prawo do urlopu
a) po 6 miesiÄ…cach pracy.
b) nie uzyskujesz w tym roku prawa do urlopu.
c) po pierwszym miesiÄ…cu pracy.
d) wszystkie powyższe terminy są możliwe  zależy to od pracodawcy.
5. Twój kolega, został zwolniony z pracy, świadectwo pracy otrzyma
a) do końca miesiąca, w którym stosunek pracy uległ rozwiązaniu.
b) niezwłocznie po rozwiązaniu stosunku pracy.
c) po rozliczeniu się pracownika z pracodawcą z powierzonych mu narzędzi, odzieży
roboczej.
d) na pisemną prośbę pracownika.
6. Kobieta ma córeczkę, która w tym roku idzie do pierwszej klasy szkoły podstawowej.
Z racji tego, że wychowuje dziecko
a) ma prawo do dodatkowych pięciu dni urlopu wypoczynkowego.
b) pracodawca nie może jej czasowo powierzyć innej pracy.
c) przysługuje jej w ciągu roku zwolnienie od pracy na dwa dni, z zachowaniem prawa
do wynagrodzenia.
d) pracodawca nie może zobowiązać jej do pracy w godzinach nadliczbowych, jeżeli
nie wyrazi na to zgody.
7. Twoja umowa o pracę jest umową zawartą na czas nieokreślony. Długość
przysługującego Ci okresu wypowiedzenia zależy od
a) okresu zatrudnienia u tego pracodawcy.
b) stażu pracy.
c) sytuacji finansowej pracodawcy.
d) decyzji pracodawcy.
8. Twój brat pracuje u tego samego pracodawcy trzeci rok. Pierwsze trzy miesiące był
zatrudniony na okres próbny. Potem były wakacje i zrezygnował z pracy na dwa
miesiące. Następnie znowu podjął zatrudnienie w tym samym zakładzie  podpisał
z pracodawcą umowę o pracę na czas określony (1 rok). Po upływie tego terminu
została podpisana kolejna taka sama umowa. Właśnie zbliża się termin jej rozwiązania
i Twój brat zastanawia się, jaką umowę powinien zaproponować mu pracodawca.
Pomóż mu rozwiązać ten problem:
a) kolejną umowę na czas określony, ale tym razem na okres 2 lat.
b) umowę na czas określony  1 rok.
c) umowę o dzieło.
d) umowę na czas nieokreślony.
9. Po roku pracy pracownikowi przysługuje urlop w wymiarze
a) 12 dni.
b) 14 dni.
c) 20 dni.
d) 26 dni.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
58
10. Okres wypowiedzenia umowy na czas określony trwa
a) zależy od stażu pracy.
b) zależy od czasu trwania umowy.
c) 2 tygodnie.
d) 1 miesiÄ…c.
11. Maksymalny okres trwania umowy na okres próbny trwa
a) 1 tydzień.
b) 2 tygodnie.
c) 1 miesiÄ…c.
d) 3 miesiÄ…ce.
12. Instytucja która nie wypełnia funkcji związanych z ochroną pracy to
a) Państwowa Inspekcja Pracy.
b) Państwowa Inspekcja Sanitarna.
c) Wojewódzki Urząd Pracy.
d) Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej.
13. Aktualna składka na ubezpieczenia zdrowotne wynosi
a) 7,5%.
b) 8%.
c) 8,75%.
d) 10%.
14. Którego z poniższych aktów prawnych nie można zaliczyć do z
ródeł prawa pracy?
a) Konstytucja.
b) układ zbiorowy pracy,
c) konwencje Międzynarodowej Organizacji Pracy,
d) Kodeks karny.
15. Akty prawne których nie można zaliczyć do z
ródeł prawa pracy to
a) 35 godzin.
b) 40 godzin.
c) 42 godziny.
d) 46 godzin.
16. W przypadku gdy w tygodniu pracy wypada święto
a) pracownik zobowiązany jest do wykonywania pracy w innym dniu, aby wypełnić
tygodniowÄ… normÄ™ czasu pracy.
b) tygodniowa norma czasu ulega obniżeniu.
c) wynagrodzenie tygodniowe ulega obniżeniu.
d) pracownik otrzymuje na ten dzień urlop wypoczynkowy.
17. W przypadku rozwiÄ…zania umowy o pracÄ™ pracodawca jest zobowiÄ…zany do
a) wydania pracownikowi opinii.
b) wydania pracownikowi opinii i świadectwa pracy.
c) wydania pracownikowi świadectwa pracy.
d) pracodawca nie ma zobowiązań.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
59
18. Kara pieniężna pracownika za opuszczenie dnia pracy może maksymalnie wynosić
a) wynagrodzenie za ½ dnia pracy.
b) wynagrodzenie za 1 dzień pracy.
c) wynagrodzenie za 2 dni pracy.
d) opuszczenie dnia pracy nie jest podstawą do wymierzenia kary pieniężnej.
19. Za jedno wykroczenie pracownik może być ukarany
a) upomnieniem i karą pieniężną.
b) naganą i karą pieniężną.
c) jednÄ… z tych kar.
d) wybór powyższych wariantów zależy od pracodawcy.
20. Pracodawca zamierzający dokonać wypowiedzenia umowy o pracę w odniesieniu do
pracownika nie będącego członkiem związków zawodowych
a) nie musi zwracać się o opinię związku zawodowego.
b) musi zwrócić się o opinię do związku zawodowego.
c) musi się zwrócić o opinię w przypadku, gdy związek zawodowy wyrazi zgodę na
obronę interesów zwalnianego pracownika.
d) zależy to od woli pracownika.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
60
KARTA ODPOWIEDZI
ImiÄ™ i nazwisko......................................................................................................................
Stosowanie przepisów prawa pracy i ubezpieczeń społecznych
Zakreśl poprawne odpowiedzi
Nr
Odpowiedz
Punkty
zadania
1 a b c d
2 a b c d
3 a b c d
4 a b c d
5 a b c d
6 a b c d
7 a b c d
8 a b c d
9 a b c d
10 a b c d
11 a b c d
12 a b c d
13 a b c d
14 a b c d
15 a b c d
16 a b c d
17 a b c d
18 a b c d
19 a b c d
20 a b c d
Razem:
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
61
6. LITERATURA
1. Barzycka-Banaszczyk M.: Prawo Pracy. C.H. BECK, Warszawa 2005
2. Florek A., Zieliński T.: Prawo pracy. C.H. BECK, Warszawa 2003
3. Kocot W. J. (red.): Elementy prawa. Difin, Warszawa 2004
4. Mroczkowska R., Potocka P.: Dokumentacja pracownicza. ODDK, Gdańsk 2005
5. Muszalski W. (red.): Kodeks pracy. Komentarz. C.H. BECK, Warszawa 2005
6. Salwa L.: Prawo pracy. LexisNaxis. Warszawa 2004
7. Szurgacz H., Kuczyński T., Kubot Z., Masternak Z.: Prawo pracy. Zarys wykładu. Difin,
Warszawa 2005
8. Wypych-Żywicka A., Uziak W., Jackowiak U.: Prawo pracy. Podręcznik dla studentów
prawa. ZAKAMYCZE, Kraków 2005
Czasopisma:
-  Służba Pracownicza ,
-  Praca i Zabezpieczenie Społeczne ,
-  Gazeta Prawna .
Akty prawne:
1. Ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy (tekst jednolity DzU z 1998 r. Nr 21,
poz. 94 z póz
n. zm.)
2. Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (DzU Nr 16, poz. 93 z póz
n. zm.)
3. Ustawa z dnia 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy
(DzU z 2004 r. Nr 99, poz. 1001; Nr 273, poz. 2703)
4. Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 10 września 1996 r. w sprawie wykazu prac
szczególnie uciążliwych lub szkodliwych dla zdrowia kobiet (DzU Nr 114, poz. 545;
zm.: DzU z 2002 r. Nr 127, poz. 1092)
5. RozporzÄ…dzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 15 maja 1996 r. w sprawie
szczegółowej treści świadectwa pracy oraz sposobu jego wydawania i prostowania
(DzU Nr 60, poz. 282; zm. z 2002 r. Nr 214, poz. 1809; z 2003 r. Nr 230, poz. 2289)
6. Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 1 grudnia 1990 r. w sprawie wykazu prac
wzbronionych młodocianym (DzU Nr 85, poz. 500; zm.: DzU z 1992 r. Nr 1, poz. 1;
z 2002 r. Nr 127, poz. 1091)
7. RozporzÄ…dzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 28 maja 1996 r. w sprawie
zakresu prowadzenia przez pracodawców dokumentacji w sprawach związanych ze
stosunkiem pracy oraz sposobu prowadzenia akt osobowych pracownika (DzU Nr 62,
poz. 286; zm.: z 2002 r. Nr 214, poz. 1812; z 2003 r. Nr 230, poz. 2293)
Strony internetowe:
www.prawo-pracy.pl
www.bhp.com.pl
www.praca.gazeta.pl
www.praca.hoga.pl
www.msp.money.pl
www.pracuj.pl
www.zus.pl
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
62