DSC03520 (4)

506 EUGENIUSZ CNOTLIWY

Każda pracownia rzemieślnicza o określonym profilu produkcyjnym, np. złotnicza, bursztyniarska, kamieniarska, kowalska itd., pozostawia w wyniku swojej działalności materialne ślady w postaci charakterystycznych półwytworów, odpadów, kawałków surowca, narzędzi, urządzeń i także gotowych wyrobów. A zatem pracownią rzemieślniczą rogowniczą (grze-bienniczą, tokarską) będziemy nazywać skupienie elementów produkcji rzemiosła rogowniczego (grzebienniczego, tokarskiego) w jednolitym układzie chronologicznym i przestrzenno-funkcjonalnym.

Elementy produkcji to surowiec, narzędzia, półwytwory, różnorodne odpadki produkcyjne oraz gotowe wyroby rzemieślnicze. Jednolity układ przestrzenno-funkcjonalny w naszym rozumieniu tworzą dom mieszkalny rogownika (grzebiennika, tokarza), miejsce pracy (wewnątrz lub na zewnątrz domu); paleniska, jamy magazynowe, odpadkowe, śmietniska zawierające także często inwentarz związany z innymi dziedzinami życia rzemieślnika. Niezbędnym warunkiem określenia jedności przestrzenno--funkcjonalnej różnych składników jest ich jedność czasowa.

Przejdźmy z kolei do omówienia wymienionych już elementów produkcji pod kątem ich przydatności do rozpoznawania i lokalizacji pracowni rzemieślniczych. Warto dodać, że elementy te mieszczą się wszystkie w kryterium produkcji rzemieślniczej.

1. Surowiec

Surowcem w naszym pojęciu są całe rogi jeleni, łosi, rogaczy, względnie ich mniejsze lub większe części nadające się do wyrobu różnych przedmiotów. Rzemiosło rogownicze, jak wykazały dotychczasowe opracowania, stosowało głównie rogi pełne, a tylko zupełnie sporadycznie kości zwierząt domowych i dzikich. Określenie, czy jakieś skupisko surowca (nie mówiąc już o pojedynczych kawałkach) należy do pracowni, jest niezwykle trudne i bez współwystępowania innych elementów produkcji rzemieślniczej wręcz niemożliwe. Całe rogi występujące w warstwach osadniczych, jamach, w rozproszeniu lub nawet w skupiskach świadczą tylko o ich zbieraniu, gromadzeniu, nie dając dostatecznych podstaw do twierdzenia o ich obróbce na tym samym stanowisku. Skupiska rogów bez śladów obróbki w zależności od warunków znalezienia dają różnorakie możliwości interpretacji Mogą być one magazynem zbieracza nie zajmującego się obróbką, a tylko gromadzącego ten cenny surowiec, np. dla wymiany z rzemieślnikiem na gotowy produkt, czy też wprost na jego zamówienie. W tym wypadku wielkość skupienia nie odgrywa specjalnej roli, a raczej jakość rogów, od której zależała przydatność do produkcji rogowniczej. Trzeba też liczyć się z tym, że skupienie całych rogów może być magazynkiem rzemieślnika. Ta możliwość nabiera cech prawdopodobieństwa, jeśli w obrębie skupienia lub w bezpośrednim sąsiedztwie wystąpiły inne elementy produkcji rzemiosła rogowniczego. Rozproszone, pojedyncze kawałki surowca rogowego ze śladami naciąć różnymi narzędziami świadczą jedynie o miejscowej jego obróbce. Powołując się na dotychczasowe badania można z dużą ostrożnością przypuszczać, że kawałki surowca odcinane piłką pochodzą z pracowni rogow-niczych. Jeżeli nie współwystępują z innymi elementami produkcji, dają tylko znikomą i niepewną możliwość ich lokalizacji. Należy jednakże pamiętać i o tym, że w pracowniach rzemieślniczych dzielono surowiec rogowy także bardzo prymitywnymi sposobami przez łamanie, nacinanie nożem i toporkiem.

Skupisko pokawałkowanego różnymi narzędziami rogu jest już pewniejszą wskazówką istnienia pracowni. Wskazówką tak długo niepewną, dopóki nie wystąpią dodatkowe elementy produkcji, np. pół wy twory czy odpadki. Surowiec, występujący w postaci charakterystycznych walcowatych klocków odcinanych piłką; może wskazywać na specjalizację produkcji, na istnienie grzebiennictwa.

Reasumując stwierdzamy, że surowiec rogowy nie może być podstawą lokalizacji pracowni rogowniczej, jeśli nie towarzyszą mu inne elementy produkcji. Surowiec występujący we wspomnianej specyficznej postaci klocka może wskazywać na istnienie specjalizacji grzebiennictwa.

2.    Narzędzia pracy

Znamy już wcale pokaźny zestaw narzędzi stosowanych przez rzemieślników obrabiających rogi, jednakże znamy je głównie dzięki wnikliwej analizie śladów pozostawionych przez nich na kawałkach surowca, półwytworach itp. Nie znamy jednak dotąd gabarytów narzędzi rogowni-czych, nie potrafimy jeszcze rozpoznać narzędzi typowych tylko dla rzemiosła rogowniczego. Z tego powodu ten zasadniczy i nieodłączny element produkcji jest na razie zupełnie nieprzydatny do wyróżnienia pracowni rogowniczych.

3.    Półwytwory

Bodajże najbardziej przekonująco za istnieniem pracowni przemawiają przedmioty nie wykończone z różnych powodów. Półwytwory dają też najsilniejsze podstawy wyróżnienia specjalizacji. Oczywiście siła dowodowa pół wy tworów wzrasta znacznie, jeśli współ występują z innymi elementami produkcji, najlepiej z odpadkami.

Z licznych możliwych kombinacji występowania półwytworów i ich współwystępowania z innymi elementami rozpatrzymy kilka, naszym zdaniem, podstawowych. Rozproszone, spotykane pojedynczo w warstwach osadniczych, poświadczają jedynie istnienie pracowni nie dając rzetelnych podstaw do jej lokalizacji. Wydaje się też, że trudno byłoby udowodnić istnienie pracowni na podstawie pojedynczych okazów w obrę-