DSC05028

j/ru.KOV*r U*te/v jyuf, auu/ y

\ot. ęrcuumcol

440

(OLrr/tUUU ytj IX.(.

ofe 200/

Język polski _

3.10. Język wsi (JózefKąś, Halina Kurek)

3.10.1. Przełączanie kodów

W potocznej świadomości znacznej części Polaków funkcjonuje dy-chotomiczny podział społeczeństwa na miejskie oraz wiejskie, wyraźnie niżej sytuowane w hierarchii społecznej. Te dwie zbiorowości wyodrębnia się nie tylko ze względu na różnice w rozwoju gospodarczym, społecznym i kulturowym, ale także ze względów językowych. Mowę społeczności miejskiej utożsamia się zwykle z językiem literackim, któremu tradycja kulturowa wyznaczyła rolę języka „wyższego”, język zaś wsi to gwara. W językoznawstwie polskim traktuje się język literacki i gwarę w tzw. czystej postaci jako dwa różne, choć blisko ze sobą spokrewnione systemy polszczyzny, charakteryzujące się odrębnymi normami (Furdal 1977; Dunaj 1980; Wróbel 1980; Kąś 1988,1994; Kurek 1990,1995; Pisarek 1994).

W Polsce przedwojennej 92% mieszkańców wsi utrzymywało się wyłącznie z rolnictwa. Zazwyczaj legitymowali się oni niepełnym wykształceniem podstawowym i posługiwali się gwarą (Gałęski 1963: 69). Chłopi byli więc grupą o niskim statusie społecznym, a ich niezbyt częste kontakty z dużym miastem utrwaliły na wsi świadomość lokalnej odrębności. Obok kultury ludowej kształtującej poczucie odmienności kulturowej środowiska wiejskiego właśnie gwara stanowiła podstawowy czynnik spajający społeczności wiejskie. W środowisku wiejskim była podstawowym środkiem komunikacji międzyludzkiej. W kontaktach z członkami własnej społeczności mieszkańcy wsi nie starali się wprowadzać do swych wypowiedzi elementów polszczyzny literackiej, ponieważ mówienie „po pańsku” interpretowano jako próbę oderwania się od swej macierzystej zbiorowości, jako zanegowanie wartości i norm kulturowych obowiązujących od pokoleń na wsi. W porównaniu z miastem przedwojenna wieś stanowiła więc odrębny, zamknięty mikroobszar kulturowo-języko-wy z silnym poczuciem przynależności do lokalnej „małej ojczyzny” i solidarności z macierzystą zbiorowością.

Po drugiej wojnie na ziemiach polskich miały miejsce dwa wielkie procesy migracyjne. Pierwszym było zasiedlanie ziem zachodnich i północnych, czemu towarzyszyły akcje przesiedleńcze osób narodowości polskiej i obcej, drugim - migracja ludności wiejskiej do miast (Jagielski 1978: 162). Polska wieś stała się terenem szybkich przeobrażeń społeczno-demograficznych, a następnie cywilizacyjno-kulturowych. Pociągnęło to za sobą istotne przemiany językowe na wsi.

Do zmiany językowego obrazu wsi przyczynili się zwłaszcza tzw. chłoporobotnicy oraz osoby, które po ukończeniu nauki w szkole średniej

lub wyższej zdecydowały się lub były zmuszone powrócić na stałe na wieś.

W społeczności wiejskiej w ten sposób pojawia się inteligencja pochodzenia chłopskiego. Przemiany struktury wykształcenia oraz zatrudnienia na wsi doprowadziły także do pojawienia się na wsi osób o niechłopskim pochodzeniu społecznym. Wraz z drugim pokoleniem inteligencji wiejskiej wykazują one zdecydowaną orientację na miejskość także poprzez naśladowanie używanego w miastach języka. Przeobrażeniom językowym wsi sprzyjało również podniesienie standardu życia na wsi, coraz łatwiejszy dostęp do oświaty i kultury oraz wpływ mediów.

Przemiany językowe wsi są więc przede wszystkim wynikiem oddziaływania polszczyzny literackiej. Codzienny kontakt z kulturą miejską doprowadził bowiem na wsi do zmiany wartościowania gwary. Prawie we wszystkich regionach przestała ona być równorzędnym kodem komunikacyjnym w stosunku do polszczyzny standardowej. Znajomość języka ogólnego powszechnie obowiązującego i bardziej prestiżowego okazała się konieczna również w środowisku wiejskim. W związku z tym język literacki, który wyrósł z odmian dialektalnych, stał się dla gwary systemem konkurencyjnym.

Szybkie przeobrażenia cywilizacyjno językowe wsi skłoniły wielu dialektologów do postawienia tezy, że gwara powoli zanika, a jej znajomość ogranicza się do najstarszych mieszkańców wsi, natomiast młodsze pokolenia mówią już językiem literackim bądź kodem mieszanym — literac-ko-gwarowym lub gwarowo-literackim. Język mówiony społeczności wiejskiej stopniowo zatem unifikuje się z polszczyzną ogólnopolską.

Porównawcze badania języka mówionego społeczności wiejskich przeprowadzane w latach 80. i 90. upoważniają do wniosku, że rzeczywiście wielu mieszkańców wsi to jednostki „bilingwalne”, znające zarówno gwarę, jak i język ogólnopolski (Kąś 1988, 1994; Kurek 1990, 1995). Osoby te w zależności od sytuacji komunikacyjnej używają języka literackiego bądź kodu mieszanego w sytuacjach oficjalnych oraz gwary w gronie rodzinnym i sąsiedzkim. „Gwara - zauważa J. Bartmiński - bezpowrotnie traci w środowiskach wiejskich przywilej bycia jedynym środkiem komunikacji społecznej, przestaje być językiem konkurencyjnym wobec języka ogólnego. Może jednak zyskać - niekiedy zyskuje — pozycję stylu, swoistego wariantu funkcyjnego o określonym wyspecjalizowanym przeznaczeniu tematycznym i sytuacyjnym, jako język rodzinny, towarzyski, sąsiedzki, regionalny itp.” (Bartmiński 1977: 222). Zatem konkurujące ze sobą systemy językowe - dialekt i standard - powoli opanowują określone „pola komunikacyjne”, to znaczy ograniczają_swe funkcje do roli jednego z kodów, na przykład rodzinno-domowego w opozycji do kodu oficjalnego. Gwara za-