DSC05350

R. Rzepka,

LXXX ZNACZENIE RETORYKI W LITERATURZE EOLSKIE! XVI W.

wrażenia, jakie w trzysta lat później wywołał obraz Matejki, ukazujący autora Żywotów świętych w tej roli, wszystkie współczesne mu relacje jezuickie i nie tylko jezuickie — byłyby pełne wrażeń na ten temat. Tymczasem nie tylko brak nam jest tego rodzaju źródeł; co więcej, nie mamy również żadnych świadectw współczesnych charakteryzujących oratorskie wystąpienia Skargi w rob kaznodziei królewskiego. Dla naukowych ocen historyczno-literackich dostępny jest dziś jedynie Skarga jako pisarz. Skoro zaś wychodzimy z założenia, że estetyka słowa mówionego jest innym rodzajem sztuki niż estetyka słowa pisanego, to stosowanie kryteriów właściwych wypowiedzeniu ustnemu do wypowiedzenia pisemnego byłoby poważnym nieporozumieniem, co prawda występującym niekiedy w badaniach nad dawnym kaznodziejstwem lub oratorstwem.

Tak więc definitywne rozstrzygnięcie — i to w sensie negatywnym — sporu na temat, czy Kazania sejmowe były rzeczywiście wy głaszane, pozwala na ograniczenie zainteresowań badawczych wyłącznie do ich tekstu i zastosowanie jednoznacznych metod interpretacyjnych. Obalenie legendy literackiej związanej z tym utworem rzutuje więc bezpośrednio na kwestię oceny artystycznych wartości dzieła Skargi.

IV. WARTOŚCI ARTYSTYCZNE „KAZAŃ SEJMOWYCH” 1. ZNACZENIE RETORYKI W LITERATURZE POLSKIEJ XVI WIEKU

Zanim omówione zostaną artystyczne walory Kazań sejmowych, należy sprecyzować (w największym skrócie) założenia metodologiczne, które posłużą za punkt wyjścia do tej analizy.

ZNACZENIE RETORYKI W LITERATURZE EOLSKIE/ XVI W. LXXXI

Wiążą się one ściśle z poznaniem kryteriów estetycznych decydujących o kształcie artystycznym prozy w XVI w Wyznacznikiem tych kryteriów była retoryka, rozumiana jako teoria prozy artystycznej.

Mówiąc o retoryce, jej roli i znaczeniu w literaturze polskiej w XVI w., należy pamiętać, ze teoria retoryki została ustalona w starożytności (Arystoteles, Cyceron, Kwintylian). Późniejsze podręczniki (do końca XVIII w.) podawały jedynie różnorodne kombinacje antycznych tekstów źródłowych. Retoryka — ars bene dicendi (sztuka dobrego mówienia) obejmowała trzy podstawowe działy (struktury): naukę o imentio (wynajdywaniu źródeł i dowodów), compositio (naukę o logicznym rozplanowaniu myśli) i elocutio (naukę o wysłowieniu, pokrywającą się mniej więcej z nowożytną stylistyką). Przed wynalezieniem druku ważną rolę odgrywały dwa dalsze działy retoryki, tj. memoria (opanowanie pamięciowe tekstu) oraz actio (sposoby artystycznego wygłoszenia). Przepisy „dobrego mówienia" dotyczyły w pierwszym rzędzie słowa mówionego (oratorstwa), a następnie przeszły — z różnym nasileniem — do „wymowy” na piśmie. Istotną cechą teorii retorycznej było to, że me istniał w retoryce rozdział nauki (w historycznym znaczeniu) od literatury; sztuki od użyteczności praktycznej słowa.

V Celem teorii retorycznej była perswazja (persuasio), czyli jawne lub ukryte pouczenie (docere), poruszenie (movere) i zachwycenie (delectare) słuchacza czy czytelnika. Innymi słowy, retoryczna organizacja wypowiedzi (mowy wiązanej lub mewiązanęj) zmierzała do wywarcia określonej przez autora tekstu (oratora lub pisarza) impresji na czytelniku lub słuchaczu. Impresyjny charakter retoryki odróżnia tę sztukę słowa od poetyckiej organizacji wypowiedzi, polegającej na wywołaniu u odbiorcy słowa ekspresji, czyli indywidualnych wrażeń lub odczuć estetycznych słowa względnie grupy słów (zdań).

Zbliżenie poezji z retoryką dokonuje się na gruncie stylistyki (ielocutio), oba bowiem rodzaje wypowiedzi słownych posługiwały się podobnymi środkami językowo-stylistycznymi oraz zbliżony-

6 — BN 1/70 (P. Skarga: Kazania sejmowe)